Spektakl „Klątwa” stanowi nadużycie wolności słowa, które może podlegać ocenie prawnokarnej

Ogólna ocena kontekstu spektaklu i postawy reżysera

Stwierdzić należy, że reżyser spektaklu, jak również aktorzy mają prawo do negowania, krytykowania czy satyry wobec religii katolickiej i przekonań nią determinowanych. Jednak publicznie znana wcześniejsza działalność reżysera Oliviera Frjic’a zastrzeżenie na stronie Teatru Powszechnego, jak również oczywista możliwość zastąpienia kontrowersyjnych elementów spektaklu innymi środkami wyrazu, które niosły by tę samą treść i przekaz, a nie naruszałyby praw i uczuć innych osób, wyraźnie wskazują na intencjonalne działanie. Przesądza to zwłaszcza odnoszenie się do jednej religii i ukształtowanych przez nią przekonań. Fasadą obrazy tej religii, podobnie jak w innych przejawach działalności tego reżysera, jest rzekoma walka z pedofilią. Trudno jednak odnaleźć skalę proporcjonalnej aktywności wobec tych religii, które np. akceptują małżeństwa nieletnich, wraz ze współżyciem małżonków, które w naszej cywilizacji są traktowane, jako zachowania pedofilskie. Symptomatyczne jest to, że ten konkretny korzystający z wolności wypowiedzi nie tworzy w zasadzie innego rodzaju sztuki niż ta oparta na obrażaniu uczuć religijnych chrześcijan. Zapowiedź ze strony Teatru, że spektakl zawiera sceny satyry również, jest oczywistą fasadą, gdzie za pozorem i znaczeniem tego słowa, kryje się przekaz nie mający w żadnym miejscu charakteru satyrycznego. Dla zobrazowania tego łatwo porównać choćby Żywot Briana i spektakl. Podobnie źle wypada porównanie satyry posła Jarosława Kaczyńskiego w „Uchu Prezesa” do rzekomej satyry w „wyciętej scenie” „Klątwy”. Całokształt tej sprawy prowadzi do wniosku, że celem takiego działania artystycznego jest zwalczanie pluralizmu, antagonizowanie i dekomponowanie społeczeństwa. Satyra, krytyka i debata publiczna wymaga wzajemnego szacunku i poszanowania godności drugiej osoby nawet, jak się z nią gruntu nie zgadzamy. Artysta winien dawać przykład, zwłaszcza politykom, jak można przekazywać idę w pozytywny sposób oraz powinien dbać o to aby sztuka w każdym swoim aspekcie była nośnikiem dobra i piękna.

Konkluzja:

I. W przedmiotowej sprawie doszło do złamanie standardów strasburskich, wynikających z orzecznictwa ETPCz:

1. korzystający z wolności ekspresji nie wypełnił swoich obowiązków wynikających z art. 10 ust.2 EKPCz, tzn. nie kierował się obowiązkami i odpowiedzialnością za korzystanie ze swobody wypowiedzi;

2. dotyczy to zwłaszcza braku uzasadnionego celu w jakim doszło do wykorzystania symboliki religijnej, bowiem z treści Spektaklu wynika, że użyte środki nie były elementem debaty publicznej, a były wykorzystane wyłącznie w celu obrazy przedmiotu czci religijnej, na co wskazuje forma i sposób wykorzystania symboliki religijnej, a zwłaszcza anty-monoreligijny charakter wypowiedzi, nie proporcjonalny do treści spektaklu, a przyjęta forma jest nadużyciem satyry i krytyki, jako fasady mającej za zadanie uniknięcie odpowiedzialności za świadome naruszenie praw osób trzecich, gdzie łatwo zdekodować poglądy autora wypowiedzi, jak i poglądy oraz religię atakowaną przez tę wypowiedź;

3. korzystający ze swobody wypowiedzi, nie zachował umiaru dotyczącego pochwalania i podżegania do przestępstwa wobec posła, w sytuacji zdarzających się w Polsce przestępstw zabójstwa wobec osób sprawujących władzę, co miało miejsce w aspekcie historycznym (zabójstwo Prezydenta Gabriela Narutowicza), jak i aktualnym (zabójstwo Pana Marka Rosiaka, gdzie sprawca wprost groził temu samemu posłowi);

4. korzystający ze swobody wypowiedzi, nie zachował umiaru w znieważeniu flagi obcego Państwa - Watykanu, z którym Polska ma doskonałe relacje dyplomatyczne i polityczne, a samo państwo ma charakter zdemilitaryzowany i nie ma charakteru ekspansywnego, więc przyjęty środek nie jest współmierny dla krytyki tego państwa (brak odróżnienia Państwa Watykan od Stolicy Apostolskiej).

II. Przedmiotowy spektakl „Klątwa” w swoich następujących elementach może naruszać obowiązujące przepisy prawa karnego, które zgodnie ze strasburską koncepcją swobody marginesu oceny, w sposób dopuszczalny ograniczają swobodę wypowiedzi. Potwierdza to przeanalizowany wyrok polskiego Trybunału Konstytucyjnego. Możliwe jest zatem przeprowadzenie postępowania karnego, w zgodzie z marginesem oceny państwa i standardami strasburskimi, w zakresie:

1. przestępstwa z art. 196 kk tj. obrazy uczuć religijnych poprzez, znieważenie publicznie przedmiotu czci religijnej, tj. Krzyża oraz św. Jana Pawła II;

2. przestępstwa z art. 133 kk tj. znieważenia Rzeczypospolitej Polskiej (grupowa scena z krzykiem Polska);

3. przestępstwa z art. 255 § 2 kk, tj. publicznego nawoływania do popełnienia zbrodni poprzez sfinansowanie zbiórką pieniędzy zabójstwa posła Jarosława Kaczyńskiego. (Czyn ten można zależnie od możliwości dowodowych ocenić, jako podżeganie do zabójstwa, ale wymagałoby to szerszych informacji w zakresie motywacji i sposobu działania sprawców, na potrzeby opinii przyjęto korzystniejszą kwalifikację)

4. przestępstwa z art. 255 § 3 kk, tj. publicznego pochwalania wykonywania aborcji w przypadkach, które nie dekryminalizują jej dokonania, co stanowi przestępstwo z art. 152 kk.

WNIOSKI:

W przedmiotowej sprawie Spektakl „Klątwa” łamie standardy strasburskie wolności wypowiedzi i prowadzi do dewastacji debaty publicznej, poprzez celowe naruszanie praw innych osób, zwłaszcza przekonań religijnych.

Spektakl „Klątwa” stanowi nadużycie wolności słowa, które może podlegać ocenie prawnokarnej w zakresie : naruszania wolności wyznania (przekonań religijnych), stanowienia pochwalania popełnienia przestępstw oraz znieważenia Rzeczypospolitej Polskiej.

Sposób i zakres przekazu nie służy uzasadnionemu celowi, a ma za zadanie wyłącznie wzbudzić kontrowersje, naruszyć prawa innych, bez zachowania żadnych proporcji między przyjętym środkiem wyrazu artystycznego, a wartościom jakie ma przekazać sztuka. Co więcej, działanie korzystającego ze swobody ekspresji nie uwzględnia specyfiki państwa środkowoeuropejskiego, dotkniętego nazizmem i komunizmem, roli w obaleniu tego ostatniego przez św. Jana Pawła II, a także skutków problemu migracyjnego i praw uchodźców, gdzie ochrona prawnokarna przekonań religijnych może być środkiem dla zachowania porządku publicznego.

Dr Michał Skwarzyński

[1] Opinia prawna sporządzona na rzecz Posła RP Pana Dominika Tarczyńskiego, w zw. z wykonywaniem mandatu posła i senatora.

[2] Dalej, jako spektakl, przedstawienie, przedstawienie teatralne, „Klątwa”.

[3] Sceny nie są opisywane poza koniecznym dla dalszej analizy krótkim opisem.

[4] Szerzej zob. K. Orzeszyna, Podstawy Relacji Między Państwem a Kościołami, w Konstytucjach Państw Członkowskich i Traktatach Unii Europejskiej Studium Prawnoporównawcze Lublin 2007, s. 23 – 34. Na temat zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego szerzej zob. K. Orzeszyna, Społeczeństwo Obywatelskie w Unii Europejskiej, Teka Komisji Prawniczej Polskiej Akademii Nauk Oddział w Lublinie Tom II, Lublin 2009, s. 94 –108; A. Kość, Relacja prawa i wartości w społeczeństwie otwartym, [w:] Prawo a wartość. Księga jubileuszowa Profesora Józefa Nowackiego, red. I. Bogucka, Z. Tobor, Kraków 2003, s. 135.

[5] Zob. hasła: „bluźnić” i „bluźnierstwo” [w:] M. Szymczak (red.), Słownik Języka Polskiego, Tom pierwszy A-K, Wa-wa 1989 r., s. 177.

[6] Szerzej zob. M. Skwarzyński Bluźnierstwo w świetle standardów ochrony praw człowieka [w:] Odpowiedzialność karna artysty za obrazę uczuć religijnych, red. F. Ciepły, Warszawa 2014, , s. 91 i n.

[7] Z. Hołda [w:] Prawa Człowieka, Zarys wykładu, red. Z. Hołda, D. Ostrowska, J. Hołda, J. A. Rybczyńska, Warszawa 2011, s. 11 oraz K. Motyka, Wprowadzenie, [w:] Prawa Człowieka, Wprowadzenie, Wybór Źródeł, K. Motyka, Lublin 2004, s. 20; szerzej zob. M. Skwarzyński, Bluźnierstwo w świetle standardów ochrony praw człowieka, [w:] „Odpowiedzialność karna artysty za obrazę uczuć religijnych”, red. F. Ciepły, Warszawa 2014, s. 91-95, M. Skwarzyński, Sprzeciw sumienia w europejskim i krajowym systemie ochrony praw człowieka, Przegląd Sejmowy nr 6/2013, s. 18–19.

[8] Szerzej o godności osobowej i osobowościowej zob.: K. Orzeszyna, Godność ludzka podstawą praw człowieka, [w:] Człowiek i jego prawa i odpowiedzialność, red. R. Tabaszewski, s. 23 i n.; J. Krukowski, Godność człowieka podstawą konstytucyjnego katalogu praw i wolności jednostki [w:] Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa ochrona, red. L. Wiśniewski, Warszawa 1997, s. 39–42; W. Jedlecka, J. Policiewicz, Pojęcie godności na tle Konstytucji RP [w:] Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Konstytucja, red. A. Bator, Wrocław 1999, s. 146; J. Zajadło, Godność jednostki w aktach międzynarodowej ochrony praw człowieka, RPEiS, nr 2/1989, s. 111; K. Complak, Uwagi o godności człowieka oraz jej ochrona w świetle nowej konstytucji, Psej 5/1998, s. 42 i n.; Z. Hołda [w:] Prawa Człowieka, Zarys wykładu, red. Z. Hołda, D. Ostrowska, J. Hołda, J. A. Rybczyńska, Warszawa 2014, s. 12; M. Piechowiak, Filozofia praw człowieka. Prawa człowieka w świetle ich międzynarodowej ochrony, Lublin 1999, s. 343–347; F. J. Mazurek, Godność osoby ludzkiej podstawą praw człowieka, Lublin 2001, s. 75–80.

[9] A. Bałaban, Polskie problemy ustrojowe. Konstytucja, źródła prawa, samorząd terytorialny, prawa człowieka, Kraków 2003, s. 149.

[10] J. Krukowski, Zasada poszanowania godności ludzkiej i prawa do życia w biomedycynie w prawie międzynarodowym, [w:] A. Dębiński, A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Ius et Lex, Księga Jubileuszowa ku czci Profesora Adama Strzembosza, Lublin 2002, s. 488.

[11] D. Dudek [w:] Zasady Ustroju III Rzeczpospolitej, red. D. Dudek i in., Warszawa 2010, s. 54. Pogląd, iż prawa człowieka mają prawnonaturalne źródło i charakter jest akceptowany także z perspektywy świeckiego rozumienia prawa naturalnego, szerzej zob. S. D. Jamar, A Social Justice Perspective on the Role of Copyright in Realizing International Human Rights, Pacific McGeorge Global Business & Development Law Journal, 2012 vol. 24, s. 3.

[12] D. Dudek [w:] Zasady…, Warszawa 2010, s. 105.

[13] Tamże, s. 105.

[14] A. Michalska, Podstawowe prawa człowieka w prawie wewnętrznym a pakty praw człowieka, Warszawa 1976, s. 64.

[15] Jan Paweł II, Moralna struktura wolności podstawą nowej kultury wolności, ETHOS, nr 1-2/1999, s. 13.

[16] K. Motyka, Wprowadzenie…, s. 18; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo Cywilne, zarys części ogólnej, Warszawa 2001, s. 128 i n.

[17] P. Tuleja, Stosowanie Konstytucji RP w świetle zasady jej nadrzędności (wybrane problemy), Kraków 2003, s. 135, podobnie A. Michalska, Podstawowe…, s. 62.

[18] Zob. opis http://www.powszechny.com/spektakle/klatwa,s1141.html, dostępny w dniu 21 lutego 2017 r.

[19] Szerzej zob. M. Skwarzyński Bluźnierstwo w świetle standardów…, s. 95 i n.

[20] R. Mizerski [w:] Prawa człowieka i ich ochrona – podręcznik dla studentów prawa i administracji, red. T. Jasudowicz, B. Gronowska, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Toruń 2005, s. 328.

[21] M. A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 2009, s. 413.

[22] L. Garlicki, Komentarz do art. 10 EKPCz [w:] Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Komentarz do artykułów 1-18, red. L. Garlicki, P. Hofmański, A. Wróbel, Tom I, Warszawa 2010, s. 594 pkt. 15.

[23] Stwierdzić należy, że wyrażenie wolność słowa, nie może skutkować traktowaniem uprawnień z niej wynikających jako „wolności”, a nie „praw”. Semantyka w tym przypadku nie zmienia charakteru tych uprawnień i wynikających stąd obowiązków państwa.

[24] Z dnia 7 grudnia 2000 r., Dz.U.UE. z 2010 r., C. 83, s. 389, dalej jako: KPP.

[25] „Każdy ma prawo do wolności wypowiedzi. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe”.

[26] Szerzej zob. A. Wyrozumska, Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, [w:] Obywatel Unii. Tom VI Traktat z Lizbony, I. Skomerska - Muchowska, A. Wyrozumska, Warszawa 2010, zob. s. 219 i n. oraz K. Kowalik - Bańczyk, Konsekwencje przyjęcia protokołu polsko-brytyjskiego dotyczące stosowania Karty Praw Podstawowych, [w:] A. Wróbel (red.), Karta Praw Podstawowych w europejskim i krajowym porządku prawnym, red. A. Wróbel, Warszawa 2009, s. 136 - 138.

[27] R. Wieruszewski, Postanowienia Karty Praw Podstawowych w świetle wiążących Polskę umów międzynarodowych i postanowień Konstytucji RP z 1997 r., [w:] J. Barcz (red.), Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2008, s. 143.

[28] Otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. Załącznik do Dz.U. 1977 r.; nr 38, poz.167 - dalej MPPOiP.

[29] Sama koncepcja jest omówiona na końcu niniejszej części.

[30] Human Rights Committee, Hertzberg et al. v. Finland, Communication No. 61/1979, 2 April 1982, pkt. 10.3 oraz A. Gliszyńska – Grabis, Komentarz do art. 19 MPPOiP [w:] R. Wieruszewski (red.), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich (osobistych) i Politycznych, Warszawa 2012, s. 489.

[31] Tamże, s. 497.

[32] „Popieranie w jakikolwiek sposób nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, stanowiące podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub gwałtu, powinno być ustawowo zakazane”.

[33] Zob. M. Skwarzyński Bluźnierstwo w świetle standardów…, s. 97 i n.

[34] Zob. M. Skwarzyński, Orzeczenie TK w sprawie sygn. akt SK 54/13 w przedmiocie przestępstwa obrazy uczyć religijnych w świetle standardów strasburskich, Przegląd Prawa Wyznaniowego nr 8/2016, s. 123.

[35] W mniejszym stopniu jest to prawo do życia, bezpieczeństwa osobistego oraz prawo do prywatności, a dotyczy to posła, którego dotyczyła wycięta scena o zbiórce pieniędzy na płatnego zabójcę. Wątek tych praw zostanie pominięty z uwagi na obszerność opinii i podobną zasadę rozwiązania konfliktu wolności słowa z przekonaniami religijnymi.

[36] Szerzej zob. D. Bach-Golecka, Akt bluźnierczy w świetle prawa europejskiego, [w:] Odpowiedzialność karna artysty…, s. 120–122.

[37] L. Garlicki, Komentarz do art. 17 EKPCz [w:] Konwencja…, s. 814, pkt. 3.

[38] Art. 8 ust. 1 EKPCz: „każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji”; art. 8 ust. 2 EKPCz: „niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”. Podobną treść zawiera art. 47 Konstytucji RP, który stanowi, że każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym”.

[39] L. Garlicki, Komentarz do art. 9 EKPCz [w:] L. Garlicki (red.), P. Hofmański, A. Wróbel, Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Komentarz do artykułów 1-18, Tom I, Warszawa 2010, s. 552 pkt. 4; tak samo cytowany tam A. Wiśniewski, Koncepcja marginesu oceny w orzecznictwie ETPCz, Gdańsk 2008, s. 130-131, s. 136, s. 187.

[40] Wyrok ETPCz z dnia 7 grudnia 1976 r., w sprawie Handyside p. Wielkiej Brytanii, skarga nr 5493/72, pkt.48, 49, 50, 51, 57. Sprawa ta nie dotyczyła bluźnierstwa, lecz jest jednym z podstawowych orzeczeń dotyczących wolności słowa.

[41] L. Garlicki, Komentarz do art. 9 EKPCz [w:] Konwencja…, s. 637 i n., pkt. 69.

[42] Wyrok ETPCz z 26 kwietnia 1979 r., w sprawie Sunday Times p. Wielkiej Brytanii, skarga nr 6538/74, pkt. 58, 59, 62.

[43] Zob. M. Skwarzyński Bluźnierstwo w świetle standardów…, s. 101 i n.

[44] I. C. Kamiński, Swoboda wypowiedzi w orzeczeniach Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, Kraków 2006, passim; I. C. Kamiński, Ograniczenia swobody wypowiedzi dopuszczalne w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Analiza Krytyczna, Warszawa 2010, passim.

[45] Wyrok ETPCz dnia 24 maja 1988 r., w sprawie Müller p. Szwajcarii, skarga nr 10737/84.

[46] Wyrok ETPCz dnia 24 maja 1988 r., w sprawie Müller p. Szwajcarii, skarga nr 10737/84, pkt. 10-12.

[47] I. C. Kamiński, Swoboda …, s. 453 i n; I. C. Kamiński, Ograniczenia…, s. 395 i n.

[48] Wyrok ETPCz dnia 24 maja 1988 r., w sprawie Müller p. Szwajcarii, skarga nr 10737/84, pkt. 33.

[49] Wyrok ETPCz dnia 24 maja 1988 r., w sprawie Müller p. Szwajcarii, skarga nr 10737/84, pkt. 35.

[50] Wyrok ETPCz dnia 24 maja 1988 r., w sprawie Müller p. Szwajcarii, skarga nr 10737/84, pkt. 34, 36 i 37.

[51] Wyrok ETPCz dnia 20 września 1994 r., w sprawie Otto-Preminger-Institut p. Austrii, skarga nr 13470/87.

[52] Wyrok ETPCz dnia 20 września 1994 r., w sprawie Otto-Preminger-Institut p. Austrii, skarga nr 13470/87, pkt. 54.

[53] W koniecznym skrócie, przedstawia Boga Ojca, jako zgrzybiałego starca, przyjaźniącego się z szatanem, Chrystusa jako psychicznie niedorozwiniętego idiotę, a Matkę Boską jako rozpustnicę. Obrażana jest także Eucharystia. Sama fabuła skupia się na przedstawieniu inteligencji szatana, który „podpowiada”, karę dla ludzkości, jaką ma być syfilis.

[54] Wyrok ETPCz dnia 20 września 1994 r., w sprawie Otto-Preminger-Institut p. Austrii, skarga nr 13470/87, pkt. 49; L. Garlicki, Komentarz do art. 9 EKPCz [w:] Konwencja…, s. 628, pkt. 58.

[55] I. C. Kamiński, Ograniczenia…, s. 403, Wyrok ETPCz dnia 20 września 1994 r., w sprawie Otto-Preminger-Institut p. Austrii, skarga nr 13470/87, pkt. 48.

[56] Wyrok ETPCz dnia 20 września 1994 r., w sprawie Otto-Preminger-Institut p. Austrii, skarga nr 13470/87, pkt. 51.

[57] Zob. M. Skwarzyński Bluźnierstwo w świetle standardów…, s. 103 i n.

[58] Wyrok ETPCz dnia 20 września 1994 r., w sprawie Otto-Preminger-Institut p. Austrii, skarga nr 13470/87, pkt. 50.

[59] Wyrok ETPCz dnia 20 września 1994 r., w sprawie Otto-Preminger-Institut p. Austrii, skarga nr 13470/87, pkt. 50.

[60] Wyrok ETPCz dnia 20 września 1994 r., w sprawie Otto-Preminger-Institut p. Austrii, skarga nr 13470/87, pkt. 55.

[61] Wyrok ETPCz dnia 20 września 1994 r., w sprawie Otto-Preminger-Institut p. Austrii, skarga nr 13470/87, pkt. 47.

[62] Wyrok ETPCz dnia 25 listopada 1996 r., w sprawie Wingrove p. Wielkiej Brytanii, skarga nr 17419/90.

[63] Wyrok ETPCz dnia 25 listopada 1996 r., w sprawie Wingrove p. Wielkiej Brytanii, skarga nr 17419/90, pkt. 57, I. C. Kamiński, Ograniczenia…, s. 411.

[64] Wyrok ETPCz dnia 25 listopada 1996 r., w sprawie Wingrove p. Wielkiej Brytanii, skarga nr 17419/90, pkt. 58.

[65] Wyrok ETPCz dnia 25 listopada 1996 r., w sprawie Wingrove p. Wielkiej Brytanii, skarga nr 17419/90, pkt. 61, I. C. Kamiński, Ograniczenia…, s. 412 i n.

[66] Wyrok ETPCz dnia 10 lipca 2003 r., w sprawie Murphy p. Irlandii, skarga nr 17419/90, pkt. 67.

[67] Decyzja Komisji z dnia 18 kwietnia 1997 r., w sprawie Dubowska i Skup p. Polsce, skargi numer 33490/96, 34055/96, pkt. 2.

[68] Wyrok ETPCz z dnia 4 grudnia 2003, w sprawie Gündüz p. Turcji, skarga nr 35071/97, pkt. 37.

[69] Wyrok ETPCz z 31 października 2006 r., w sprawie Klein p. Słowacji, skarga nr 72208/01, pkt. 47.

[70] Szerzej zob. L. Garlicki, Komentarz do art. 9 EKPCz [w:] Konwencja…, s. 629, pkt. 58 i cytowane tam orzecznictwo.

[71] I. C. Kamiński, Ograniczenia…, s. 411 przyp. 36, 415-429.

[72] I. C. Kamiński, Ograniczenia…, s. 397-399, 402 i n., 410.

[73] Zob. Decyzja ETPCz z dnia 29 marca 2016 r. w sprawie Unifaun theatre productions limited i inni przeciwko Malcie, skarga nr 37326/13.

[74] Wyrok ETPCz z dnia 14 czerwca 2007, w sprawie Hachette Filipacchi Associes p. Francji, skarga nr 71111/01, pkt. 51, 63, 64; zob. także L. Garlicki, Komentarz do art. 9 EKPCz [w:] Konwencja…, s. 646, pkt. 82 i cytowane tam pozostałe orzecznictwo.

[75] Wyrok ETPCz z dnia 14 czerwca 2007, w sprawie Hachette Filipacchi Associes p. Francji, skarga nr 71111/01, pkt. 46, 47, 48, 49, 51; Wyrok ETPCz z dnia 18 maja 2004 r., w sprawie Éditions Plon p. Francji, skarga nr 58148/00, pkt. 47, 53.

[76] Zob. M. Skwarzyński Bluźnierstwo w świetle standardów…, s. 105 i n.

[77] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz. U. z 2016 r., poz. 1137, tekst jedn. ze zm; dalej jako: kk.

[78] Szerzej zob. Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 1 - 4, Wyrok TK w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 2,3, pkt. 1 i 1.1.

[79] Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 14-16.

[80] Zob. Skarga Konstytucyjna w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 9 i powołany tam Wyrok ETPCz z dnia 8 lipca 2012 r., w sprawie Vajnai p. Węgrom, skarga nr 33629/06, oraz s. 18, 19, 38, 40 Skargi Konstytucyjnej.

[81] Szerzej zob. M. Skwarzyński, Orzeczenie TK…, s. 115-117.

[82] Zob. Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 16, pkt. 3.5.

[83] Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 32, pkt. 6.3.3.1.

[84] Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 16, pkt. 3.5.

[85] Szerzej zob. W. Kozielewicz, Orzecznictwo Sądu Najwyższego w sprawach o przestępstwo obrazy uczuć religijnych [w:] Odpowiedzialność karna artysty za obrazę uczuć religijnych, Warszawa 2014, red. F. Ciepły, s. 161-178.

[86] Ibidem, s. 161.

[87] Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 26, pkt. 5.2.

[88] Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 27, pkt. 6.2.

[89] Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 28, pkt. 6.3.1.

[90] Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 29, pkt. 6.3.2.

[91] Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 29, pkt. 6.3.2.

[92] Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 30, pkt. 6.3.2.

[93] Wyrok TK z dnia 6 października 2015 r. w sprawie sygn. akt SK 54/13, s. 30, pkt. 6.3.2.

[94] W przedmiotowej sprawie nie bez znaczenia jest, że jedną z osób, która skutecznie zwalczyła ustrój komunistyczny w Polsce był św. Jan Paweł II.

[95] Szerzej zob. M. Skwarzyński, Orzeczenie TK…, s. 124-126.

[96] Szerzej zob. M. Skwarzyński, Blasphemy in Poland and the standards of Protection of human rights. The Perspective of a Central-European Country, [w:] „EU migration policy and the internal security of the member states”, red. E. Krzysztofik, E. Tuora-Schwierskott, Berlin 2016, s. 231 i n.

[97] F. Ciepły, O kontratypie sztuki, Prokuratura i Prawo nr 10/2015, s. 40.

[98] Dz.U. z 2016 r., poz. 625, tekst jedn.

[99] A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2011, s. 134-141.

[100] Szerzej zob. G. Jędrejek, Czy można wyróżnić dobro osobiste w postaci wolności do dokonania aborcji? [w:] Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, red. P. Kasprzyk, Lublin 2005, passim; L. Bosek, Roszczenia wrongful life i wrongful birth w świetle standardów konstytucyjnych i europejskich, Przegląd Sądowy, nr 1/2008, passim oraz powoływana tam literatura, a także M. Gałązka, Odmowa przerwania ciąży a klauzula sumienia, Studia z Prawa Wyznaniowego 16/2013, s. 28 i n., s. 30–34, M. Gałązka, Kontrowersje wokół „prawa do aborcji” [w:] Sprzeciw sumienia w praktyce medycznej – aspekty etyczne i prawne, Lublin 2014, red. P. Stanisz, J. Pawlikowski, M. Ordon, s. 131–142.

[101] Dz. U. Nr 17, poz. 78 ze zm.