Historia integracji europejskiej sięga 1950 r., kiedy francuski minister spraw zagranicznych Robert Schuman przedstawił plan koordynacji wydobycia węgla i produkcji stali w Niemczech Zachodnich i Francji, który miał związać kluczowe sektory gospodarek dawnych zaciekłych wrogów i zapobiec wojnie gospodarczej.

W 1951 r. podpisano traktat paryski, powołujący rok później Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS). Przystąpiło do niej sześć państw: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy Zachodnie i Włochy. Ustalono, że 78 posłów Zgromadzenia Parlamentarnego EWWiS będzie wybieranych przez parlamenty krajowe, a Zgromadzenie będzie miało prawo odwołania Wysokiej Władzy (poprzedniczki dzisiejszej Komisji).

Zwolennicy integracji argumentowali, że w powojennym porządku międzynarodowym opartym z dominacji dwóch mocarstw, Stanów Zjednoczonych i ZSRR, kraje europejskie będą silniejsze, jeśli będą działać razem. Innym argumentem było to, że ściślejsza współpraca pozwoli kontrolować rozwój Niemiec, które wywołały dwie wojny światowe, pomoże zagoić świeże jeszcze wówczas rany i przyniesie francusko-niemieckie pojednanie.

Początek negocjacji

Również w 1951 r. rozpoczęły się negocjacje między tymi samymi państwami nad powołaniem Europejskiej Wspólnoty Obronnej i Europejskiej Wspólnoty Politycznej. Traktat zablokowało wówczas francuskie Zgromadzenie Narodowe, co pokazało, że unia polityczna i obronna była wtedy utopią, a jedyną drogą do zacieśnienia więzi między państwami europejskimi jest integracja gospodarcza.

Założycielska szóstka podpisała w 1957 r. w Rzymie traktaty ustanawiające Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) oraz zajmującą się współpracą w dziedzinie energii jądrowej Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom). Obie umowy weszły w życie w styczniu 1958 r.

W traktacie dotyczącym EWG zapowiedziano m.in. w ciągu 12 lat utworzenie wspólnego rynku opartego na swobodnym przepływie osób, usług, towarów i kapitału oraz wspólnej polityki rolnej. Powołano Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne dla trzech Wspólnot - EWG, Euratom oraz EWWiS - które stały się filarami późniejszej Unii Europejskiej.

Dążąc do ściślejszej współpracy, w kolejnych dziesięcioleciach zdecydowano się na reformy instytucji w celu ich unifikacji. W 1967 r. na podstawie podpisanego dwa lata wcześniej traktatu o fuzji scalono niektóre organy EWG, Euratomu oraz EWWiS, tworząc jedną dla trzech Wspólnot Komisję Wspólnot Europejskich i Radę (ministrów).

Rozszerzenie Wspólnoty

Do pierwszej szóstki we Wspólnotach Europejskich dołączyły w 1973 r. Wielka Brytania, Irlandia oraz Dania.

Przełomowy był także 1979 r., kiedy przeprowadzono pierwsze bezpośrednie wybory do zgromadzenia, które nazywało się już Parlamentem Europejskim.

W ramach kolejnego rozszerzenia w 1981 r. do Wspólnot została przyjęta Grecja.

Grenlandia, będąca od 1979 r. autonomiczną częścią Danii z lokalnym samorządem odpowiedzialnym za sprawy sądownicze, policję i zasoby naturalne, w 1985 r. została pierwszym terytorium, które opuściło Wspólnoty.

W 1986 r. przyjęto Hiszpanię i Portugalię.

Wraz ze zjednoczeniem Niemiec w 1990 r. w skład Wspólnot Europejskich weszło terytorium dawnej Niemieckiej Republiki Demokratycznej.

Przekształcenie trzech Wspólnot w Unię Europejską nastąpiło krótko po wielkich przemianach polityczno-społecznych w Europie Środkowo-Wschodniej. W Polsce odbyły się wybory 4 czerwca 1989 r., 9 listopada 1989 r. upadł Mur Berliński, rozpadał się Związek Radziecki. Wydarzenia te miały wpływ na procesy integracyjne na Starym Kontynencie. Stało się jasne, że prędzej czy później państwa „Nowej Europy” będą dążyły do zbliżenia z Europą Zachodnią. Po obu stronach kontynentu padały też argumenty o „zadośćuczynieniu za błędy historyczne”.

Na początku 1992 r. Wspólnoty zdecydowały się na niespotykany wcześniej etap integracji. W holenderskim mieście Maastricht przywódcy dwunastki państw członkowskich postanowili rozszerzyć współpracę o kolejne dziedziny. Aby pokazać, że integracja europejska nie wynika tylko z gospodarczych, ale także politycznych ambicji dotychczasowa nazwa Europejska Wspólnota Gospodarcza została zmieniona na Wspólnota Europejska. Wraz z EWWiS oraz Euratomem stała się ona jednym z tzw. filarów nowo powołanej Unii Europejskiej.

Powołano wówczas także wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa, politykę sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Położono też podwaliny pod unię walutową.

Schengen i euro

W 1995 r. wszedł w życie uzgodniony w 1985 r. układ z Schengen stopniowo znoszący kontrole na granicach wewnętrznych. W tym samym roku Unia Europejska poszerzyła się o Austrię, Finlandię i Szwecję.

Euro weszło do użycia w transakcjach bezgotówkowych na początku 1999 r. w 11 krajach, a w 2002 r. banknoty i monety zostały wprowadzone do obiegu w 12 krajach strefy. Euro stało się jedyną walutą narodową kilkuset milionów mieszkańców, ale wspólnej walucie nie towarzyszy jednolita polityka fiskalna i gospodarcza. Obecnie strefa euro liczy 20 członków: Austria, Belgia, Chorwacja, Cypr, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Portugalia, Słowacja, Słowenia i Włochy.

Rozszerzenie UE o kraje Europy Środkowej zbliżało się nieuchronnie. Unijni politycy wraz z przywódcami państw kandydujących po długich rozmowach wynegocjowali traktat nicejski. Podpisany w 2001 r. i wchodzący w życie dwa lata później dokument przygotował wspólnotę na rozszerzenie, zmieniając zasady głosowania w Radzie UE, zwiększając liczbę członków Komisji Europejskiej i europarlamentu.

Polska w UE

16 kwietnia 2003 r. przedstawiciele rządów 15 państw członkowskich i 10 kandydujących podpisali w Atenach traktat akcesyjny, w wyniku czego 1 maja 2004 r. doszło do największego rozszerzenia w historii UE. Do wspólnoty wstąpiło wówczas 10 krajów: Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry. Było to największe rozszerzenie pod względem liczby krajów i liczby ludności.

Rok później traktat akcesyjny podpisały Bułgaria i Rumunia, które weszły do UE w 2007 r.

Wiele reform instytucjonalnych zawarł obecnie obowiązujący traktat z Lizbony, podpisany w tym samym roku. Usprawnił instytucje poprzez przyjęcie nowego systemu podejmowania decyzji, a także ustanowienie m.in. stanowiska przewodniczącego Rady Europejskiej i wysokiego przedstawiciela, którego początkowo planowano nazywać ministrem spraw zagranicznych. Dzięki nadaniu UE jednolitej osobowości prawnej może ona podpisywać traktaty międzynarodowe, a także przystępować do organizacji międzynarodowych.

W 2013 r. Chorwacja została najmłodszym członkiem UE.

W zorganizowanym w 2016 r. referendum obywatele Wielkiej Brytanii opowiedzieli się za wyjściem ich kraju z UE. Po trwających dwa i pół roku negocjacjach brexitowych 1 lutego 2020 r. Wielka Brytania opuściła Unię.

O członkostwo w UE może ubiegać się każde państwo europejskie posiadające stabilne instytucje gwarantujące demokrację i rządy prawa, sprawną gospodarkę rynkową oraz zdolność do podejmowania i wykonywania obowiązków wynikających z członkostwa w UE.

Zgodnie z traktatem z Maastricht każde rozszerzenie wspólnoty wymaga zgody wszystkich członków oraz Parlamentu Europejskiego.

Pełnoskalowa inwazja Rosji na Ukrainę w 2022 r. spowodowała, że Gruzja, Mołdawia i Ukraina złożyły wnioski o członkostwo w UE. Rada Europejska uznała Mołdawię i Ukrainę za kraje kandydujące w czerwcu 2022 r., a Gruzję w grudniu 2023 r.

Dalszy proces

Obecnie status kandydata posiadają: Albania, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Gruzja, Macedonia Północna, Mołdawia, Serbia, Turcja, Ukraina.

Najdłużej na akcesję czeka Turcja, która była stowarzyszona ze wspólnotami europejskimi od 1963 r., a wniosek o przyjęcie do EWG złożyła w 1987 r. Obecną formą jej powiązania z UE jest unia celna. Negocjacje z uwagi na postępującą zdaniem organów unijnych w Turcji degradację zasad demokracji, praworządności i praw podstawowych znajdują się od czerwca 2018 r. w impasie.

gah/PAP