Eksperci skupieni wokół Fundacji Instytutu im. Kazimierza Promyka postanowili dokonać przeglądu uprawnień jakie posiadają radni jednostek samorządu terytorialnego. Jednak pełnienie funkcji radnego wiąże się nie tylko z posiadaniem praw, ale też koniecznością wywiązywania się z obowiązków oraz ograniczeniami, jakie spotykają radnych, w porównaniu do pozostałych obywateli. Efektem pracy Instytut im. Kazimierza Promyka jest raport, który został sfinansowany przez Narodowy Instytut Wolności ze środków Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030 PROO.

Wprowadzenie samorządu terytorialnego to jedna z najważniejszych reform ustrojowych wprowadzonych w Rzeczypospolitej Polskiej po transformacji. Została ona przeprowadzona dwustopniowo. Jako pierwszy, w 1990 roku został wprowadzony samorząd gminny. Od 1999 roku natomiast obowiązuje trzystopniowy podział samorządu terytorialnego – gminy, powiaty oraz województwa. Dokonany wtedy podział administracyjny był jedną z czterech wielkich reform przeprowadzonych w 1999 roku, tuż obok reformy systemu oświaty, reformy emerytalnej oraz reformy służby zdrowia.

Koniec 2020 roku jest kolejnym ważnym momentem w historii polskiego samorządu. Zbliża się połowa kadencji 2018 – 2023 oraz trzy lat obowiązywania nowelizacji ustaw samorządowych wprowadzonych przez rząd Prawa i Sprawiedliwości, na mocy ustawy z dnia 11 stycznia 2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych.

Wprowadzona w 2018 roku nowelizacja bardzo mocno wzmocniła mandat sprawowany przez radnych, dając im nowe narzędzia kontroli jednostek samorządu terytorialnego oraz na poziomie ustawy sankcjonując uprawnienia, które wcześniej zwyczajowo znajdowały swoje umocowanie w niższych rangą od ustawy statutach poszczególnych gmin, powiatów czy województw. Dzięki nowelizacji radni otrzymali podobne uprawnienia kontrolne jakie do tej pory posiadali posłowie i senatorowie, jednak z oczywistych względów, zostały one ograniczone do jednostki samorządu terytorialnego w której radny sprawuje swój mandat. Radny gminny zyskał prawo wglądu w działalność urzędu gminy, ale także podległych mu jednostek organizacyjnych czy spółek, których gmina jest właścicielem. W przestrzeni publicznej dużo mówi się o kontrolach podejmowanych przez posłów i senatorów. Dzięki nowelizacji coraz częściej powinniśmy lokalnie słyszeć o podobnych inicjatywach radnych samorządowych.

Wzmocnieniu uległa także instytucja interpelacji i zapytania radnego, która jest bardzo popularnym i chętnie stosowanym przez radnych narzędziem sprawowania ich mandatu. Tutaj również za wzór posłużyły rozwiązania znane do tej pory z Sejmu i Senatu. Na pochwałę zasługuje uregulowanie tej materii na poziomie ustawy. Podnosi to rangę i prestiż działań podejmowanych przez radnego jednostki samorządu terytorialnego. Radny może kierować na ręce przewodniczącego rady/sejmiku interpelację lub zapytanie skierowane do wójta lub starosty lub marszałka województwa, na które ten zobowiązany jest odpowiedzieć w terminie 14 dni od dnia ich otrzymania. Choć ustawa rozróżnia interpelację i zapytanie, podział ten nie jest intuicyjny. Przyjmuje się, że interpelacja dotyczy kwestii strategicznych, o większym znaczeniu i w dłuższej perspektywie czasowej. Zapytanie natomiast powinno dotyczyć bardziej spraw bieżących.

Rady zobowiązany do kierowania się dobrem wspólnoty

Osoba pełniąca funkcję radnego jest zobowiązana do kierowania się dobrem wspólnoty samorządowej oraz utrzymywania stałej więzi z mieszkańcami i ich organizacjami. Radny w szczególności przyjmuje zgłaszane przez mieszkańców postulaty i przedstawia je organom samorządu terytorialnego, które pełnią funkcję organu rozpatrującego. Nie jest jednak związany instrukcjami wyborców. Oznacza to, że choć radny swój mandat zawdzięcza mieszkańcom, którzy na niego głosowali, nie mogą oni wpływać na sposób wykonywania przez niego zadań, zwłaszcza na decyzje podejmowane w głosowaniach. Pomimo, że nie ma przewidzianej żadnej kary za niepodporządkowanie się wymogowi kierowania się dobrem wspólnoty, to radny ponosi odpowiedzialność polityczną, która może skutkować brakiem reelekcji w kolejnych wyborach.

Funkcja radnego wiąże się także z ograniczeniami, których wszyscy kandydaci na radnych, powinni być świadomi. Radnego, który uzyskał mandat w danej radzie/sejmiku obowiązuje zakaz zatrudnienia w urzędzie przy którym dana rada funkcjonuje. W sytuacji, w której stosunek pracy jest nawiązany przed uzyskaniem mandatu, radny powinien złożyć wniosek o urlop bezpłatny, w ciągu 7 dni od ogłoszenia wyników wyborów. Radni kierując się dobrem swojej wspólnoty samorządowej musi także unikać sytuacji, które mogłyby się stać podstawą choćby do domysłów o wykorzystywaniu swojego mandatu w działaniach które podejmują (w celu osiągnięcia korzyści osobistej). W tym wypadku ustawy samorządowe nie przewidują żadnej sankcji (stąd mamy do czynienia z odpowiedzialnością polityczną), jednak należy pamiętać, że w sytuacji wykorzystywania mandatu radnego do osiągnięcia własnych korzyści nie tak trudno o wyczerpanie znamion przestępstwa, a wtedy jest mowa o odpowiedzialności karnej. Warto pamiętać także, że w sytuacji, w której głosowanie dotyczy szeroko rozumianego interesu radnego, istnieje uzasadniona wątpliwość czy radny pomimo tego będzie głosował za interesem społeczności, którą reprezentuje. W związku z tym radny głosując podczas sesji powinien wyłączyć się z głosowania w takich sprawach. Niewycofanie się z takiego głosowania może skutkować uznaniem przez organ nadzoru uchwały jako nieważnej.

Samorząd terytorialny jest jednym z najważniejszych ośrodków mających wpływ na wzmacnianie lokalnych społeczności, stąd mając na względzie zbliżającą się połowę kadencji obecnych władz samorządowych w całej Polsce, ważne jest krzewienie wiedzy mogącej zachęcić do podjęcia decyzji o kandydowaniu w zbliżających się wyborach lub innej formie zaangażowania się w sprawy społeczności lokalnej. Znajomość praw, ale też obowiązków i ograniczeń związanych z wykonywaniem mandatu radnego jest podstawowym elementem pomocnym w podjęciu świadomej decyzji o swoim zaangażowaniu.

Raport dostępny jest w tym miejscu.