List 59 senatorów USA (więcej niż połowa) do premiera Mateusza Morawieckiego, w którym apelują o przyjęcie ustawy reprywatyzacyjnej „sprawiedliwej” wobec polskich Żydów, którzy przeżyli Holokaust i ich rodzin uświadamia, że przysłowiowy miecz Damoklesa zawieszony nad polskim budżetem trzyma się jedynie na końskim włosie Dionizosa.

Polska jest jedynym poważnym państwem Europy, które do tej pory nie przyjęło narodowej, kompleksowej ustawy przewidującej restytucję mienia bądź odszkodowania za własność prywatną

— piszą senatorowie, jednocześnie „żywiąc nadzieję, że wkrótce to nastąpi”.

Trudno jest stwierdzić czy dalsze chowanie głowy w piasek i udawanie, że nic się nie dzieje (włożenie do sejmowej „zamrażarki” projektu ustawy reprywatyzacyjnej) przyniesie pożądany skutek. Nie sądzę. A sprawa staje się coraz poważniejsza.

Przypomnijmy.

12 grudnia ub. roku Senat USA uchwalił przez aklamację ustawę o numerze 447 (JUST ACT). Zakłada, że Departament Stanu z mocy tamtejszego prawa oficjalnie wesprze ,,organizacje międzynarodowe zrzeszające ofiary Holokaustu” i kanałami dyplomatycznymi będzie pomagał w odzyskaniu pozostawionych bezpotomnie nieruchomości. Według polskiego ustawodawstwa bezpotomna śmierć ofiar Holokaustu spowodowała, że ich mienie przeszło na rzecz Skarbu Państwa, co jest logicznym następstwem przepisów wywodzących się jeszcze z rzymskich regulacji kwestii spadków. Natomiast amerykańska ustawa 447o nazwie „Justice for Uncompensated Survivors Today” - JUST („Sprawiedliwość dla osób, które po dziś dzień nie uzyskały rekompensat” ) odwołuje się do tzw. Deklaracji Teresińskiej z 2009 roku, której Polska została sygnatariuszem. Wtedy to przedstawiciele 46 państw rozmawiali na temat zwrotu nieruchomości należących przed wojną do Żydów, którzy zostali zabici przez Niemców w trakcie Holokaustu. Istotną częścią Deklaracji są pryncypia dotyczące krajowych mechanizmów restytucji mienia żydowskiego przejętego w czasie wojny i po jej zakończeniu. W tym zakresie Deklaracja zawiera cały szereg zasad, zgodnie z którymi system odzyskiwania mienia powinien być maksymalnie uproszczony oraz w sposób niedyskryminujący powinien zapewniać dawnym właścicielom lub ich następcom w miarę możliwości zwrot przejętego majątku lub uzyskanie słusznej rekompensaty w przypadku braku szans na restytucję naturalną. Brak szans oznacza tu również brak zstępnych.

Ponieważ dokument podpisany w Terezinie jest instrumentem zwanym w prawie międzynarodowym „soft law” („miękkie prawo”), to cechował go wysoki poziom ogólności i abstrakcji, tak aby państwa sygnatariusze we własnym zakresie mogły wypracować instrumenty gwarantujące powzięte w nim zobowiązania. Nie niósł on żadnych poważniejszych następstw prawnych na arenie międzynarodowej. Podpisanie „terezińskich zobowiązań” przez rząd III RP było grzechem pierworodnym polskiej dyplomacji, który skutkuje ustawą 447 będącą jakby aktem wykonawczym opisywanej Deklaracji. A tu trudno już mówić o „soft law”. Choć do końca nie wiadomo jakie skutki przyniesie dla Polski regulacja JUST, to nie ulega wątpliwości, że w przypadku wejścia w życie tej ustawy szeroko pojęta problematyka reprywatyzacji w Polsce stanie się przedmiotem szczegółowej analizy amerykańskiego Departamentu Stanu pod kątem pryncypiów zawartych w Deklaracji Terezińskiej. List ponad połowy senatorów jest tego poważną przesłanką. Na razie 447 JUST ACT czeka na głosowanie w Izbie Reprezentantów, a w razie powodzenia na podpis prezydenta Donalda Trumpa.

Pismo skierowane na ręce premiera Morawieckiego przez amerykańskich deputowanych dowodzi jeszcze jednej rzeczy. Po pierwsze: 447 ACT cieszy się zrozumiałym poparciem organizacji żydowskich w USA takich jak m.in. World Jewish Restitution Organization (WJRO), które będą również mogły występować w razie uchwalenia nowego prawa z roszczeniami w stosunku do państwa polskiego, choć daleko im do spadkobierców w prawnym rozumieniu tego słowa. A po drugie: wyraźnie widać, że diaspora żydowska w Ameryce nie ma wcale zamiaru zrobić nawet pół kroku w tył. Dlatego uważam, że w przypadku jakichkolwiek mniejszych lub większych ustępstw rządu RP w kwestii ustawy o IPN należy się przysłowiowo pięć razy zastanowić zanim podejmie się decyzję. Oczywiście sytuacją do, której powinnyśmy dążyć byłoby zablokowanie wszelkimi możliwymi sposobami głosowania w Izbie Reprezentantów nad tą kodyfikacją. Ale trudno jest stwierdzić, czy jest to w ogóle realne, nawet z pomocą niezbyt silnych organizacji i działaczy polonijnych. Na razie przedstawiam zainteresowanym treść 447 JUST ACT w polskim tłumaczeniu z zaznaczeniem najgroźniejszych akapitów:

USTAWA O – obowiązku raportowania nt działań niektórych państw obcych w odniesieniu do majątku ery Holokaustu i powiązanych z tym kwestii – Do wspólnego uchwalenia przez Kongres – Senat i Izbę Reprezentantów – Stanów Zjednoczonych Ameryki

SEKCJA 1. TYTUŁ SKRÓCONY.

Ustawa niniejsza może być przywoływana również jako „Sprawiedliwość dla osób, które po dziś dzień nie uzyskały rekompensat (JUST), ustawa z 2017 r.”. SEKCJA 2. RAPORTOWANIE O MAJĄTKU ERY HOLOKAUSTU I POWIĄZANYCH Z TYM KWESTIACH.

(a) Definicje. – W tej sekcji:

(1) WŁAŚCIWE komisji Kongresu. – Określenie „właściwe komisje Kongresu” oznacza:

(A) Komisję Spraw Zagranicznych Senatu;

(B) Komisję ds. Wydatków Rządowych Senatu;

(C) Komisję Spraw Zagranicznych Izby Reprezentantów; i

(D) Komisję ds. Wydatków Rządowych Izby Reprezentantów.

(2) PAŃSTWA objęte. – Określenie „państwa objęte” oznacza kraje uczestniczące w Konferencji Mienie Ery Holokaustu 2009, które są wskazane przez Sekretarza Stanu lub państwa określone przez Sekretarza w porozumieniu z eksperckimi organizacjami pozarządowymi, jako państwa szczególnej troski w odniesieniu do kwestii wskazanych w podsekcji (b).

(3) BEZPRAWNE PRZEJĘCIE LUB PRZEKAZANIE. – Termin „bezprawnie przejęcie lub przekazanie” obejmuje konfiskatę, wywłaszczenie, nacjonalizację, sprzedaż wymuszoną lub przeniesienie oraz sprzedaż lub przekazanie pod przymusem mienia w okresie ery Holocaustu lub w okresie rządów komunistycznych w państwie objętym.

(b) Raportowanie – nie później niż w ciągu 18 miesięcy od daty wejścia w życie niniejszej ustawy, Sekretarz Stanu przedstawi właściwym komisjom Kongresu raport, który oceni i opisze charakter i zakres przepisów państwowych oraz egzekwowanie przez państwa polityk dotyczących identyfikacji i zwrotu lub restytucji za bezprawnie przejęte lub przekazane mienie ery Holocaustu, zgodne z założeniami i celem Konferencji Mienie Ery Holokaustu 2009, w tym:

(1) zwrotu prawowitemu właścicielowi każdej nieruchomości, w tym mienia o charakterze religijnym lub komunalnym, która została bezprawnie zajęta lub przekazana;

(2) jeżeli zwrot mienia określonego w ust. 1 nie jest już możliwy, zapewnienia prawowitemu właścicielowi porównywalnej własności zastępczej lub wypłacenia mu godziwej rekompensaty zgodnie z zasadami sprawiedliwości i szybkiego postępowania administracyjnego opartego na zasadach słuszności, przejrzystości i sprawiedliwości;

(3) w przypadku mienia bez spadkobierców, zapewnienia majątku lub rekompensat na rzecz potrzebujących pomocy ofiar Holokaustu, na cele związane ze wspieraniem edukacji o Holokauście oraz na inne cele;

(4) stopień, w jakim takie przepisy i polityki są wdrażane i egzekwowane w praktyce, w tym poprzez wszelkie mające do nich zastosowanie postępowania administracyjne lub sądowe; i

(5) w miarę możliwości przegląd mechanizmów i przebiegu realizacji roszczeń obywateli Stanów Zjednoczonych ocalonych z Holokaustu jak i członków rodzin obywateli Stanów Zjednoczonych ofiar Holokaustu.

(c) Oczekiwania Kongresu. – Kongresu oczekuje, że po przedstawieniu raportu opisanego w podsekcji (b), Sekretarz Stanu winien nadal przekazywać Kongresowi sprawozdania o majątku z ery Holokaustu i związanych z tym kwestiach w sposób, który jest zgodny ze sposobem, w jaki Departament Stanu informował o takich sprawach przed datą wejścia w życie niniejszej ustawy. Przekazane do Senatu 12 grudnia 2017 r.

Poświadczenie zgodności: Julie E. Adams, Sekretarz