Paweł Zyzak: Powstańcze dylematy. To nie przywódcy Powstania zniszczyli Warszawę, ale okupant niemiecki

Niedawno wspominaliśmy rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego. Aż do 1989 roku dyskusja wokół powstania toczyła się dwutorowo. Społeczeństwo polskie raczej w całości utożsamiało się z ideą zrywu z 1944 roku. Armia Krajowa oraz zbrodnia w Katyniu stanowiły elementy tożsamościowe większości narodu.

Z kolei komuniści, którzy w okresie odwilży gomułkowskiej uznali status kombatancki AK-owców, z lubością podkreślali czynnik rozumu. Głosili tezy o naiwnej brawurze przywódców AK, zniszczeniu przezeń Warszawy i „szastaniu życiem ludzkim”. Komunistom zależało na przykryciu dwóch spraw. Po pierwsze, współpracy własnego podziemia z funkcjonariuszami Gestapo i Sicherheitsdienst, czyli z niemieckim kontrwywiadem.

Po drugie, na usprawiedliwieniu Armii Czerwonej, która powstrzymała się od natarcia na Warszawę w dogodnym dla powstańców momencie. Zatem komuniści odwoływali się do pragmatyzmu ze względów samoobronnych, dając swej kolaboracji z okupantami pozór racji politycznej.

Spory na emigracji

Zupełnie innym torem toczyła się dyskusja o Powstaniu Warszawskim na emigracji. Tutaj nie trzeba było zwierać szeregów w obronie przed sowiecką propagandą. Spór o zasadność rozkazu rozpoczęcia powstania jątrzył umysły od sierpnia 1944 roku. Z grona głównych autorytetów wojskowych, generałów: Władysława Andersa, Kazimierza Sosnkowskiego, Stefana Roweckiego i Władysława Sikorskiego, ubyli dwaj ostatni. Pozostali byli zaskoczeni wybuchem powstania i obaj fakt ten mocno skrytykowali.

Po aresztowaniu Roweckiego i śmierci Sikorskiego, do czego rękę swą najpewniej przyłożyli agenci sowieccy, obóz polityczny w kraju i na emigracji znajdował się w dekompozycji. Był jeszcze bardziej podatny na wpływy obce, zarówno alianckie, jak i sowieckie. A czas naglił i zdawał się wymuszać jakąś decyzję. W takim właśnie momencie porywano się na okupanta.

Odtąd rozdźwięk w kwestii sensu zrywu dzielił instytucje rządowe, jak i partie polityczne, od konserwatystów po środowiska piłsudczykowskie; niezależnie od miejsca: w Wielkiej Brytanii, we Francji czy w Ameryce. Wieloletnia dyskusja pozostawiła po sobie bogaty spadek w postaci materiałów archiwalnych, książek, broszur, a nawet stenogramów sądowych.

Samej dyskusji nie można było uniknąć. Nie było zresztą takiej potrzeby. Gorączkowa debata podzieliłaby elity, nawet gdyby jakimś zrządzeniem losu wróciły do Polski. Splatałaby się z innymi kontrowersjami, krzyżując m.in. z dyskusją o przyczynach klęski wrześniowej.

Jednak w wielu kwestiach elity emigracyjne pozostały zgodne. Zgodnie potępiły wyjazd Stanisława Mikołajczyka do Polski, uznając jego udział w komunistycznym Rządzie Tymczasowym za zdradę interesu suwerennej Polski.

Współcześni „racjonaliści”

Nic dziwnego, że dyskusja o powstaniu warszawskim, o rządzie na wychodźstwie, o generałach toczy się w Polsce z różnym natężeniem po 1989 roku.

Nie dziwi, że punkt odniesienia stanowi dlań literatura emigracyjna. Nie dziwi również, że obecna władza, skompromitowana we wschodniej, jak i w zachodniej polityce zagranicznej, wtrąca się do dyskusji historycznych, przywołując ów argument rozumu. Zapewne podświadomie wyznaje „racjonalną” uległość, przeciwstawiając ją domniemanemu  „awanturnictwu”.

Winni są Niemcy

Abstrahując od „racjonalistów”, którzy podświadomie już czują, że stoją przed dylematami rodem z 1944 roku, dyskusji o kulisach powstania jest niedobór, a nie nadmiar. Nie należy się jej bać. To, co może historyka czy publicystę zgubić, to pułapki intelektualne zastawiane przez dawnych i współczesnych „rewolucjonistów”.

To nie przywódcy powstania zniszczyli Warszawę, ale okupant niemiecki. Najpierw we wrześniu 1939 roku, a potem po klęsce zrywu z 1944 roku. On to gnębił i eksterminował Polaków, budząc w nich rządzę odwetu. To nie przywódcy powstania wywołali powstanie, ale Niemcy je sprowokowali. To Niemcy byli naszym wrogiem.

Rozrachunek

Jeśli nawet w łonie Komendy Głównej AK doszło gdzieniegdzie do propowstaniowej zmowy z Sowietami lub Anglosasami, zaszantażowano kogoś czy też wykorzystano jego naiwność, jest to problem indywidualnej odpowiedzialności, z której każdy suwerenny i honorowy polityk winien zdawać sobie sprawę. Jeśli ewentualnie zawiedzie, składa dymisję, idzie do więzienia lub, jak przed laty, strzela sobie w głowę.

Uczciwy osąd po prostu mu się należy, także pośmiertnie. Pamiętać należy, że każda, nawet najbardziej przemyślana decyzja, obarczona jest błędem. Sojusznikami polityka są instynkt i sprzyjająca mu fortuna, a nie znajomość przyszłości. Paradoksalnie to za tę przyszłość bierze pełną odpowiedzialność.