Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka ws. autonomii kościołów

http://www.ordoiuris.pl/wyrok-wielkiej-izby-europejskiego-trybunalu-praw-czlowieka-w-sprawie-sindicatul--pastorul-cel-bun--v--rumunia--nr---2330-09-9-lipca-2013r-,3284,analiza-prawna.html

9 lipca 2013r. w sprawie  Sindicatul "Păstorul cel Bun" przeciwko Rumunii (Nr. 2330/09), Wielka Izba Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydała długo oczekiwany wyrok dotyczący wolności kościołów do działania w zgodzie z ich własnymi zasadami, bez arbitralnej ingerencji państwa, tj. zgodnie z zasadą autonomii kościołów.

Wielka Izba uznała, że państwo może, bez naruszenia wolności zrzeszania się zagwarantowanej w Konwencji (art. 11), odmówić uznania związku zawodowego księży, ponieważ takie uznanie naruszałoby prawo kościoła do funkcjonowania zgodnie z własnym statusem kanonicznym, a więc w zgodzie z zasadą autonomii zagwarantowaną w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w zakresie wolności religijnej (art. 9).

Wyrok ten, stosunkiem głosów 11:7 uchylił wyrok III Izby ETPCz z 31 stycznia 2012r., w którym orzeczono, że odmowa rejestracji związku zawodowego ustanowionego w Kościele Prawosławnym jest sprzeczna z wolnością zgromadzeń gwarantowaną w art. 11 EKPCz.

Pierwszy wyrok był krytykowany za poważne naruszenie autonomii kościołów lekceważąc specyficzną naturę relacji pomiędzy kapłanem i kościołem oraz poprzez nadanie tej relacji charakteru kontraktowego na wzór relacji pomiędzy pracodawcą i pracownikiem. W skrócie, wyrok ze stycznia 2013r. rozpoczął prawną sekularyzację stosunków wewnątrzkościelnych i utorował drogę dla roszczeń kapłanów, którzy, powołując się na prawa człowieka, sprzeciwiają się swojemu kościołowi.(zobacz komentarz do wyroku ze stycznia 2012r.)

Wyrok Wielkiej Izby, dostosowuje rozstrzygnięcie Izby do wcześniejszej linii orzeczniczej Trybunału, przyznającej szerszy zakres zasadzie autonomii (ust. 136-138) i uznając, że „członkowie duchowieństwa przyjmują zobowiązania o szczególnej naturze, poprzez które są oni związani podwyższonym obowiązkiem lojalności, osobistym i opartym na zasadzie nieodwołalności, podejmowanym przez każdego kapłana” (par. 144).

Chociaż Wielka Izba doszła do wniosku, że nie zostało naruszone prawo, wyrok w kilku punktach budzi istotne wątpliwości:

- Po pierwsze, Wielka Izba uważa, że: „bez względu na szczególne okoliczności, członkowie duchowieństwa wypełniają swoją misję w ramach stosunku pracy wchodzącego w zakres artykułu 11 Konwencji (par. 148)”. Trybunał nie uznaje specyficznej relacji pomiędzy duchownym i kościołem, a tym samym nie uznaje powodów, dla których nie można traktować jej jako „[zwykłego] stosunku zatrudnienia”, do którego stosuje się zasady prawa świeckiego.

- Po drugie Wielka Izba stwierdziła, iż nic nie wskazuje na to, by osoby skarżące, w związku z podjęciem swoich obowiązków duszpasterskich zgodziły się zrezygnować z praw przysługujących im na mocy art. 11 (par. 146). Postępując w ten sposób, Wielka Izba nie tylko wydała wyrok w sprawie zaangażowania religijnego, który powinien znajdować się poza jej jurysdykcją, ale co ważniejsze, Wielka Izba oparła się na nieprawdziwych przesłankach, ponieważ wszyscy prawosławni kapłani przysięgają poszanowanie prawa kościelnego podczas składania swoich ślubów.

- Po trzecie, Wielka Izba określiła warunki uprawniające do powoływania się na zasadę autonomii uznając, że: „samo stwierdzenie wspólnoty religijnej, że istnieje rzeczywiste lub potencjalne zagrożenie dla jej autonomii, nie jest wystarczające” i że muszą być spełnione trzy warunki aby poszanowanie dla autonomii kościoła mogło usprawiedliwiać ingerowanie w prawo wywodzące się z Konwencji (par. 159). Mianowicie należy wykazać, że:

1)  „w świetle okoliczności danej sprawy, ryzyko rzekomego (zagrożenia dla autonomii) jest rzeczywiste i istotne”;

2) „oraz, że zarzucana ingerencja w wolność do zrzeszania się nie wykracza poza to, co jest koniecznie do wyeliminowania tego ryzyka”;

3) i że ingerencja: „nie ma żadnego innego celu niezwiązanego z wykonywaniem autonomii wspólnoty religijnej”, to znaczy – nie jest to formalna wymówka dla działań nie motywowanych względami religijnymi.

Następnie Trybunał stwierdza, że to do sądów krajowych należy zapewnienie przestrzegania tych trzech warunków, poprzez: „przeprowadzenie pogłębionej analizy okoliczności sprawy i dokładnego wyważenia pomiędzy konkurencyjnymi interesami” (par. 159). Innymi słowy, to w gestii sądu cywilnego leży ocena każdego przypadku. Autonomia kościoła, sama w sobie, nie stoi w opozycji do państwa.

Poprzez uznanie autonomii kościołów za sprawę należącą do jurysdykcji sądów krajowych (świeckich), Wielka Izba przyznała państwom kompetencje do regulowania wewnętrznych sporów kościelnych i oddala się od swojego dotychczasowego orzecznictwa, które bardziej szanowało wolność wyznania oraz zasadę rozdziału kościoła i państwa. W wyroku Fernández Martínez przeciwko Hiszpanii z 15 maja 2012r., który również został odesłany do Wielkiej Izby, Trybunał ustanowił zasadę, że: „wymogi zasady wolności religijnej i neutralności wykluczają je z przeprowadzania dalszej analizy konieczności i proporcjonalności [zaskarżonej] nieodnawialnej decyzji”. Gdy okoliczności sprawy mają „charakter ściśle religijny”, rola Trybunału musi być: „ograniczona do sprawdzenia, że zarówno podstawowe zasady prawa jak i godność skarżącego, nie zostały naruszone.” (par. 84 Zobacz komentarz ECLJ w języku francuskim).

Wielka Izba odróżnia się w tej mierze od Sądu Najwyższego USA, który odmówił ingerowania w wewnętrzne spory religijne (jednomyślna decyzja w sprawie Hosanna-Tabor Evangelical Lutheran Church and School v. Equal Employment Opportunity Commission, 565 U.S. (2012).

Wreszcie ostatni akapit wyroku nieoczekiwanie stwierdza, że: „państwo cieszy się z szerszego marginesu swobody w tym zakresie, obejmującego prawo do decydowania, czy uznać związki zawodowe, które działają w ramach wspólnot religijnych i realizują cele, które mogą utrudnić realizowanie autonomii tych społeczności.” (par. 171) Trybunał stwierdził zatem, że o ile Rumunia może nie uznać związku zawodowego duchownych przez wzgląd na wolność religijną, o tyle nie stoi to na przeszkodzie temu, by inne państwa uznawały takie związki. Wielka Izba uznała zatem, że państwa mogą przestrzegać zasady wolności kościoła, podczas gdy wyrok Sekcji twierdził, że nie powinny jej respektować. Jest to pewien pozytyw, jednak Wielka Izba milczy co do okoliczności, w których państwo musi szanować wolność kościołów. Wolność kościoła nie sprzeciwia się państwu; państwo staje się jej „strażnikiem”, na lepsze lub na gorsze.

Wreszcie Wyrok Wielkiej Izby jest wyrazem kompromisu, który odzwierciedla wewnętrzny podział Trybunału w kwestiach społecznych i religijnych. Sześciu sędziów, w tym prezes Trybunału, przedstawiło zdanie odrębne, zgodnie z którym uznanie związku zawodowego duchownych nie byłoby krzywdzące dla Rumuńskiego Kościoła Prawosławnego.

Europejskie Centrum na rzecz Prawa i Sprawiedliwości pracuje nad tą sprawą od 2010 roku i interweniowało jako interwenient uboczny zarówno w postępowaniu przed III Sekcją ETPCz, jak i przed Wielką Izbą. Po wyroku Izby, Centrum zdecydowanie zobowiązało się do skierowania sprawy do Wielkiej Izby, organizując seminarium przy Radzie Europy, uczestnicząc w seminarium w Bukareszcie a także poprzez rozmaite publikacje. W proces zaangażowana była również Prawosławna Archidiecezja Krajowa.

Rządy Mołdawii, Polski, Gruzji, Grecji i Rosji a także Prawosławny Patriarchat Moskwy oraz amerykańskie organizacje pozarządowe Becket Fund i Międzynarodowe Centrum na rzecz Studiów nad Prawem i Religią dołączyły do postępowania przez Wielką Izbą aby wspierać rząd Rumunii i Kościół Prawosławny.

Warto odnotować, w perspektywie religijnej i geopolitycznej, zbieżność europejskich i amerykańskich wyznań chrześcijańskich, które połączyły siły w celu obrony ich wolności przed Trybunałem w Strasburgu. Tak było również w przypadku sprawy Lautsi przeciwko Włochom, w której Wielka Izba przyznała, w kontraście do wyroku niższej instancji, że obecność krzyży w klasach włoskich szkół publicznych nie jest sprzeczna z Konwencją

Dr Grégor Puppinck,

Dyrektor ECLJ

Dokumenty:

Written observations of the ECLJ presented to the Chamber in December 2010 – French Only

Section’s Judgment of January 31, 2012

ECLJ comments on the Section ruling of January 31, 2012

Written observations of the ECLJ submitted to the Grand Chamber on September 7, 2012

Grand Chamber Judgment of July 9, 2013

Document of a hearing about the autonomy of the Church in the recent jurisprudence of the European Court of Human

Rights organized at the Council of Europe on June 7, 2012 – French Only.

Note on the Catholic Church’s freedom and institutional autonomy, on the occasion of the examination by the European Court of Human Rights of the Sindacatul "Pastorul cel Bun" versus Romania (No. 2330/09) and Fernandez Martinez versus Spain (No. 56030/07) cases.