20 lat temu, 1 stycznia 1993 roku, w sposób całkowicie pokojowy i - jak się wydaje - zgodnie z wolą zdecydowanej większości własnych obywateli zakończyła swe istnienie Czechosłowacja, dzieląc się na dwa suwerenne państwa narodowe: Republikę Czeską i Republikę Słowacką.

Był to finał trwającego ponad trzy lat politycznego procesu, zapoczątkowanego pod koniec 1989 roku "aksamitną rewolucją", która obaliła monopol władzy partii komunistycznej i wyniosła Vaclava Havla na urząd prezydenta Czechosłowacji. Jednocześnie jednak narzuciła ona konieczność zdefiniowania na nowo zasad funkcjonowania wspólnego państwa Czechów i Słowaków. Każdy zdawał sobie sprawę, że zadekretowana w 1969 roku federacja dwóch formalnie równoprawnych "socjalistycznych republik" była w gruncie rzeczy fikcją.

O dalszym przebiegu wydarzeń zadecydowały zarówno polityczne i gospodarcze realia, jak też ludzkie emocje. Upadek komunizmu pobudził nadzieje na gospodarcze przyspieszenie, przede wszystkim dzięki zniesieniu pęt centralnego planowania. Jednak konkretne oczekiwania obu narodów szły w rozbieżnych kierunkach - każdy z nich liczył na wyłączne korzystanie z większej niż dotąd części wytwarzanego przez siebie bogactwa. Ponadto stanowiący tylko jedną trzecią ludności Czechosłowacji Słowacy stali twardo na stanowisku, że w ważniejszych sprawach ogólnopaństwowych rozstrzygający powinien być czesko-słowacki konsenus, a nie arytmetyczna większość parlamentarna.

Wyraźniejszy konflikt ujawnił się po raz pierwszy w marcu 1990 roku, gdy Słowacy zdecydowanie niechętnie zareagowali na ustawę parlamentu federalnego, wprowadzającą nową nazwę państwa w brzmieniu Czesko-Słowacka Republika Federacyjna. Pod wpływem protestów słowackich polityków, a także demonstracji ulicznych nazwę tę wkrótce zmieniono na Czeska i Słowacka Republika Federacyjna.

W tym czasie obie części składowe federacji posługiwały się już własnymi symbolami państwowymi - odrębnymi flagami i herbami. Symbole te, w czasach komunistycznych oficjalnie nieistniejące, przywróciły parlamenty obu republik.

Wybrany w czerwcu 1990 roku nowy czechosłowacki parlament uchwalił jako jeden ze swych pierwszych aktów prawnych ustawę kompetencyjną, która połączyła, bądź zlikwidowała niektóre federalne ministerstwa i znacznie wzmocniła uprawnienia obu republik kosztem federacji. We wrześniu tego samego roku obok federalnego resortu spraw zagranicznych zaczęło działać słowackie ministerstwo stosunków międzynarodowych.

Rozdźwięki między obu narodami nasiliły się w następstwie trudności gospodarczych. Przeprowadzona konwersja przemysłu zbrojeniowego była dla ziem czeskich mniej dotkliwa niż dla Słowacji, gdzie spowodowała skokowy wzrost bezrobocia z 2 proc. w roku 1990 do 12 proc. w roku następnym.

Kolejne negocjacje rządów czeskiego i słowackiego w sprawie przyszłej federalnej konstytucji nie przynosiły żadnych konkretnych efektów. W 1991 roku na Słowacji zaczęto dyskutować nad ewentualnością przyjęcia deklaracji suwerenności państwowej, za czym opowiadała się większość ugrupowań parlamentarnych.

Punktem zwrotnym okazały się przeprowadzone w czerwcu 1992 roku nowe wybory do parlamentu federalnego i parlamentów obu republik, gdyż oba zwycięskie ugrupowania - czeska Obywatelska Partia Demokratyczna (ODS) i Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji (HZDS) - uznawały podział państwa za dopuszczalny sposób uregulowania sytuacji.

Po wyborach przewodniczący ODS Vaclav Klaus otrzymał od prezydenta Havla misję utworzenia nowego rządu federalnego, ale przywódca HZDS Vladimir Mecziar odmówił wejścia do koalicji, gdy odrzucono stawiane przez niego warunki, w tym formalnego przekształcenia Czechosłowacji w konfederację.

W tej sytuacji Klaus postanowił objąć stanowisko czeskiego premiera, wskazując tym posunięciem, że uważa rozpad federacji za nieuchronny. Na początku lipca HZDS udaremniła w parlamencie wybranie Havla na następną kadencję i w ten sposób urząd prezydenta Czechosłowacji pozostał już do końca jej istnienia nieobsadzony.

17 lipca słowacki parlament uchwalił deklarację suwerenności państwowej, a 1 września konstytucję niepodległej Republiki Słowackiej.

26 sierpnia Klaus i Mecziar jako premierzy czeski i słowacki podpisali w Brnie umowę o rozdzieleniu federacji. Poszły za tym kolejne ustawy parlamentu federalnego - o nowelizacji (a faktycznie unieważnieniu) ustawy kompetencyjnej z 8 października, o podziale wspólnego majątku z 13 listopada i o rozdzieleniu federacji z 25 listopada. Ta ostatnia postanawiała, że państwo czechosłowackie zaniknie wraz z upływem roku 1992. Nowa konstytucja Republiki Czeskiej została uchwalona przez jej parlament 16 grudnia.

Mimo zlikwidowania federacji politycznej, Republika Czeska i Słowacja utrzymywały jeszcze przez ponad miesiąc unię walutową. 8 lutego w obu państwach weszły do obiegu nowe odrębne pieniądze, ale czechosłowackie banknoty o nominałach do 50 koron oraz bilon nie utraciły ważności i zostały wycofane stopniowo.

Stanisław Dmitrewski,PAP,KL