Podobnie jak Wojciech Korfanty, bez reszty oddany był sprawie polskiej na Południowej Warmii. Był jednym z najwybitniejszych polskich działaczy narodowych końca XIX w. na tym terenie. Współzałożycielem i redaktorem naczelnym ukazującej się do dziś Gazety Olsztyńskiej, nauczycielem, poetą, etnografem, działaczem społecznym i politycznym.

Młodość i lata szkolne

Jan Liszewski urodził się 10 listopada 1852 r. w Klebarku Wielkim na Południowej Warmii, wiosce leżącej 9 km na południowy wschód od Olsztyna.

Był synem Mikołaja Liszewskiego – kowala klebarskiego i Katarzyny  z Pieczkowskich. Naukę rozpoczął w 1859 r. w szkole w Klebarku, gdzie zwrócił na siebie uwagę proboszcza Juliusza Grzymały. Ksiądz sfinansował mu dalszą edukację w szkole elementarnej w Olsztynie. W 1867 r. rozpoczął naukę w braniewskim gimnazjum, z którego w 1871 r., za odmowę uczęszczania na lekcje religii ekskomunikowanego kapłana A. Wollmana, został wydalony. Czasowo kontynuował naukę w Reszlu, by ponownie powrócić do Braniewa.  Z powodu intryg i fałszywych oskarżeń nie został dopuszczony do matury.
W 1877 r. po raz kolejny próbował zdawać egzamin maturalny w Chełmnie, ale jego podanie zostało odrzucone.

Klebark był w tym czasie miejscem, w którym schronili się przed carskimi represjami uchodzący z Królestwa Polskiego powstańcy styczniowi. Ich opowieści wywarły bardzo duże wrażenie na psychikę i poglądy młodego Jana. Mieszkańcy wsi prenumerowali i czytali polskie gazety przywożone z Wielkopolski, ponieważ prasy polskiej na Warmii i Mazurach w tym czasie nie było.

Nauczyciel i działacz ludowy

Jan przerwał dalszą naukę z powodu śmierci swego dobroczyńcy i mecenasa, ks. Grzymały. Objął posadę nauczyciela języka niemieckiego przy rodzinie szlacheckiej na Mazowszu. Dzięki pobytowi w Kongresówce poznał szerzej kulturę i historię polską, zainteresował się też etnografią, folklorem i poezją ludową.

Na przełomie lat 1877/78 odbył jednoroczną służbę wojskową w pruskim pułku piechoty w Toruniu, po zakończeniu której powrócił w rodzinne strony. W 1879 r. rozpoczął pracę nauczyciela w szkole ludowej, najpierw w Biskupcu, później w Raszągu. Był to okres nasilonej germanizacji Polaków, w której Liszewski, jako pruski nauczyciel obowiązany był pod przysięgą uczestniczyć.

W połowie 1885 r., po długotrwałej, wyczerpującej chorobie, złożył podanie, o zwolnienie go z posady nauczyciela. Myślał poważnie o założeniu własnej polskiej gazety w Olsztynie, jednak brakowało mu funduszy. Zbiegło się to w czasie z pierwszymi petycjami i wiecami organizowanymi przez Polaków w celu przywrócenia języka polskiego do szkół ludowych. Jan Liszewski był jednym z organizatorów i uczestników tych wieców. Aktywnie agitował też za przywróceniem w kościołach polskich pieśni, liturgii i kazań.

W tym okresie powstały jego pierwsze wiersze, a w 1882 r. najsłynniejszy utwór w języku polskim „Swaty warmińskie”. Tekst będący sztuką teatralną o charakterze moralizatorsko – dydaktycznym zawierał wiele cennych porad autora na temat rodziny, gospodarowania, życia na wsi. Krytycy bardzo pozytywnie ocenili ten utwór. „Swaty” były kilkakrotnie wystawiane przez teatry ludowe z Warmii.

Liszewski gromadził pilnie regionalne utwory ludowe pisane wierszem i prozą, gorliwie propagował czytelnictwo polskich książek i prasy. W ramach Towarzystwa Czytelni Ludowej na Mazurach założył w Prusach Wschodnich kilka bibliotek, marzył by ich sieć objęła cały region. Pragnął by w każdym polskim domu był polski katechizm i elementarz.

Redaktor naczelny Gazety Olsztyńskiej

Marzenia o utworzeniu polskiej gazety na Warmii spełniły się w marcu 1886 r., kiedy to ukazał się pierwszy numer „Gazety Olsztyńskiej”. Finansowe podstawy do działania w pierwszych latach zapewnili pismu Polacy
z Petersburga i Wielkopolski. Gazeta od samego początku natrafiła na wielkie utrudnienia ze strony administracji i prasy niemieckiej. Dla obniżenia kosztów Liszewski pełnił w niej rolę redaktora, zecera, drukarza i kolportera.

Początkowo Gazeta ukazywała się raz w tygodniu, później dwa razy, w środy i soboty. Misją pisma było propagowanie języka polskiego i tradycyjnych polskich obyczajów wśród mieszkańców Południowej Warmii. Gazeta poruszała przede wszystkim tematy narodowe i katolickie, informowała o bieżących wydarzeniach politycznych, przypominała o polskiej historii i kulturze, zamieszczała odezwy polityczne, opowiadania, konkursy dla czytelników, wiersze. Utrzymywała się z wpływów abonamentowych, ogłoszeń i reklam. Ważną rubryką były tzw. listy od czytelników, w której poruszano tematy związane z germanizacją Polaków.

Czasopismo ostro przeciwstawiało się nauczaniu polskich dzieci religii  w języku niemieckim, obowiązkowemu językowi niemieckiemu w szkołach ludowych oraz liturgii, kazaniom i pieśniom kościelnym po niemiecku. Liszewski był znienawidzony przez warmińskiego biskupa i większość duchownych, którzy sprzyjali niemieckiej, katolickiej partii Centrum.

Jan Liszewski cały czas tworzył. Napisał kilkadziesiąt wierszy, których tematyka poświęcona była promocji języka polskiego, historii i obyczajów polskich na Warmii. Pisał też wierszowane bajki i satyry krytykujące zepsucie obyczajowe, kosmopolitów porzucających ojczystą ziemię, zatracających mowę i obyczaj polski.

Wszystkie utwory świadczą o wielkim sentymencie, jakim poeta darzył Polskę i rodzinną Warmię. Jego poezja była orężem w walce o zachowanie polskiej kultury, historii i języka.

Przez całe swoje życie głęboko angażował się w działalność polityczną. Agitował na rzecz propolskich kandydatów do sejmu niemieckiego i pruskiego. Był współzałożycielem i członkiem Polskiego Komitetu Wyborczego na Warmię. Nie zaniedbywał też wspierania rozwoju czytelnictwa, angażując się  w działalność Towarzystwa Czytelni Ludowych. Zachęcał czytelników „Gazety Olsztyńskiej” do czytania polskiej prasy i książek. W Wielkopolsce i na Pomorzu prowadził akcję gromadzenia książek i funduszy przeznaczonych dla bibliotek wiejskich. W 1891 r. na Południowej Warmii działało ich już prawie 60.

Liszewski był współzałożycielem Polsko – Katolickiego Towarzystwa „Zgoda”. Celem Towarzystwa było szerzenie religijności i moralności  w ścisłym związku z Kościołem oraz propagowanie cnót rodzinnych  i obywatelskich. W ramach działalności Towarzystwa prowadzono pogadanki, odczyty, wieczornice związane z polskimi rocznicami historycznymi, agitację polityczną. Ponadto propagowano zdrowy tryb życia, organizowano występy zespołów teatralnych. Cały czas borykał się z pruskim wymiarem sprawiedliwości, który zarzucał mu obrazę urzędników, policjantów i kapłanów.

Ostatnie lata życia

Na początku 1891 r., ze względu na pogarszający się stan zdrowia oraz coraz częstsze ataki ze strony duchowieństwa warmińskiego, Liszewski ustąpił ze stanowiska redaktora naczelnego „Gazety Olsztyńskiej”, na rzecz długoletniego, stałego współpracownika gazety – Seweryna Pieniężnego, polskiego działacza narodowego spoza Warmii. Był on mężem siostry Liszewskiego.

„Gazeta Olsztyńska” pod zarządem nowego redaktora, poza drobnymi zmianami i zwiększeniem liczby ogłoszeń, utrzymała ten sam katolicki i polski charakter, który nadał pismu jej założyciel.

Mimo wciąż pogarszającego się stanu zdrowia, postępującej gruźlicy i choroby serca, Liszewski nie zrezygnował z działalności publicznej  i politycznej. Nadal współpracował i pomagał w różny sposób przy wydawaniu gazety. Uczestniczył też w polskich wiecach politycznych agitując na rzecz propolskich kandydatów do parlamentu niemieckiego.

Liszewski zmarł bezpotomnie 23 lipca 1894 r. w wieku 42 lat na gruźlicę. Towarzystwo „Zgoda” ufundowało nagrobek na olsztyńskim cmentarzu Św. Jakuba, który w czasie II wojny światowej został zniszczony. Nowy nagrobek postawiono w tym miejscu w 2004 r. dzięki funduszom zebranym przez Społeczny Komitet Ratowania Dawnych Cmentarzy na Warmii i Mazurach.

Imieniem Liszewskiego nazwano ulicę oraz szkołę podstawową w Olsztynie, Miejską Bibliotekę Publiczną w Biskupcu, a także Zespół Szkół Zawodowych w Braniewie. W Raszągu, przy budynku szkoły ludowej, w której był nauczycielem, wmurowano w 1957 r. tablicę pamiątkową. Do dziś wydawana jest „Gazeta Olsztyńska”, która w tym roku obchodziła 126. rocznicę swojego istnienia.

Ewa i Bogumił Liszewscy