Tomasz Stępień , Aleksander Zawisza

Bezpieczeństwo energetyczne a suwerenność państwowa

Opracowanie New Direction. The Foundation for European Reform, powstałe we współpracy z Ośrodkiem Myśli Politycznej

Wstęp:

Pozycja Gazpromu traci na znaczeniu na rzecz innych dostawców gazu ziemnego do Europy w sytuacjach, gdy na rynku pojawia się nadwyżka gazu ziemnego. Jednak w czasie gdy rynek gazu jest rynkiem sprzedającego, rosyjska spółka w pełni wykorzystuje fakt posiadania olbrzymich złóż oraz kontrolę nad infrastrukturą gazową w Europie do umocnienia swojej pozycji rynkowej i wywierania wpływu na gospodarki najbardziej uzależnionych od jej dostaw krajów w Europie.

Nadwyżka gazu ziemnego, która pojawiła się w Europie w 2008 i 2009 roku pokazała niekonkurencyjność Gazpromu dla odbiorców gazu w Europie w porównaniu do innych tradycyjnych dostawców oraz wobec producentów gazu skroplonego. Sytuacja trwałego niedoboru gazu ziemnego jest stanem postrzeganym przez rosyjskie spółki jako zgodny z ich żywotnym interesem oraz strategią polityczną Federacji Rosyjskiej. Tylko w takiej sytuacji bowiem Federacja Rosyjska, która sprzedaje gaz ziemny na podstawie długoterminowych kontraktów indeksowanych do ropy naftowej, uzyskuje potężne narzędzie wywierania wpływu na te kraje, które uzależnione są od importu gazu ziemnego.

We współczesnym świecie samowystarczalność energetyczna państwa jest ściśle związana z jego polityczną i gospodarczą suwerennością. Ta zależność jest jeszcze bardziej widoczna w Europie zaopatrującej się w gaz ziemny u największego światowego eksportera – Federacji Rosyjskiej. Federacja Rosyjska traktuje jednak swoje surowce również jako istotny instrument prowadzenia swojej polityki zagranicznej i umacniania wpływów w świecie.

Analizując wpływ działań Kremla i największych spółek rosyjskich na procesy decyzyjne podejmowane przez poszczególne kraje członkowskie UE, jak i samą administrację w Brukseli widać, że od co najmniej dekady, cele rosyjskiej polityki zagranicznej w Europie są z dużą konsekwencją realizowane przy pomocy potężnego narzędzia, jakim jest polityka surowcowa.

Reakcje przedstawicieli Gazpromu i Kremla na informacje o potencjale wydobywczym niekonwencjonalnych źródeł gazu ziemnego (gaz łupkowy) w Europie, podobne reakcje na zmiany na światowym rynku LNG w kontekście obniżek cen gazu czy wreszcie na zapisy Trzeciego Pakietu Energetycznego wdrażanego właśnie w UE, są warte uwagi. Ich wspólnym mianownikiem jest wyraźna chęć do zwiększenia zapotrzebowania na gaz ziemny w Europie przy równoczesnym ograniczeniu potencjału Europy do zaopatrywania się w surowiec z innych źródeł.

Kolejną bardzo poważną sprawą jest fakt, że nie wszyscy decydenci w Unii Europejskiej zdają sobie sprawę z długoterminowych konsekwencji rozstrzygnięć polityki UE w obszarze energii i tzw. ochrony klimatu.

Niniejsze opracowanie jest próbą pokazania związku między konkretnymi rozstrzygnięciami politycznymi na forum UE a ich wpływem na gospodarkę i w dalszej konsekwencji również sytuację polityczną w Europie w sytuacji, gdy jeden z największych dostawców energii do Europy traktuje swoje dostawy nie tylko w kategoriach ekonomicznych, ale również jako jedno z głównych narzędzi prowadzenia swojej polityki.

(...)

Podsumowanie:

6. DZIAŁANIA MOŻLIWE DO PODJĘCIA NA POZIOMIE UE

6.1. STRATEGIA ENERGETYCZNA FEDERACJI ROSYJSKIEJ W EUROPIE OD 2000 ROKU - PODSUMOWANIE

W ostatniej dekadzie, Rosja konsekwentnie umacniała swoją pozycję w świecie poprzez wykorzystanie do prowadzenia polityki międzynarodowej zasobów energetycznych. Sukces polityki rosyjskiej jest rezultatem umiejętnego wykorzystania gazu ziemnego i ropy naftowej jako instrumentu polityki zagranicznej. Z jednej strony, Rosja dąży do umocnienia uzależnienia od rosyjskich węglowodorów większości gospodarek Europy Środkowej i Wschodniej. Z drugiej strony Kreml konsekwentnie wzmacnia wizerunek Rosji jako stabilnego dostawcy gazu ziemnego i ropy naftowej w krajach Europy Zachodniej. I dzieje się tak, pomimo powtarzających się przerw w dostawach zarówno gazu ziemnego jak i ropy naftowej, które występują począwszy od 2004 niemal co roku.

Niezaprzeczalny sukces polityki energetycznej Federacji Rosyjskiej w ciągu ostatniej dekady konkretyzuje się w budowie nowych korytarzy do transportu węglowodorów do Europy z pominięciem krajów tranzytowych. Realizacja projektów BPS-1 i BPS-2 pozwoli na zwiększenie eksportu rosyjskiej ropy do Europy pomijając Białoruś, Polskę i Ukrainę. Zakooczenie budowy gazociągu Nord Stream na dnie Morza Bałtyckiego, a w przyszłości budowy gazociągu South Stream podzieli Europę na dwa obszary, jeżeli chodzi o kryterium dostaw energii. Kraje byłego bloku sowieckiego nadal będą w pełni zależne od rosyjskich dostaw gazu ziemnego. Dodatkowo jednak, gaz ziemny, który płynął do tej pory do konsumentów w Europie Zachodniej, będzie mógł płynąd dalej bez konieczności wykorzystania infrastruktury tradycyjnych krajów tranzytowych w Europie Środkowej i Wschodniej.

Co więcej, sztandarowy projekt Gazpromu, dzięki któremu będzie to możliwe jest postrzegany przez europejską opinię publiczną jako projekt "europejski" co jest kolejnym sukcesem polityki Federacji Rosyjskiej. W rzeczywistości jest to projekt, który został wdrożony w obliczu silnego sprzeciwu kilku państw członkowskich UE - m.in. Polski i krajów bałtyckich.

Federacja Rosyjska dąży do utrzymania asymetrii pomiędzy nią a krajami członkowskimi na zliberalizowanym wewnętrznym rynku energii UE. Kreml skutecznie przeprowadza konsolidację i nacjonalizację rosyjskich sektorów energetycznych, również poprzez eliminację zagranicznych firm z rosyjskiego rynku wewnętrznego. Z drugiej strony, rosyjskie firmy mając dostęp do aktywów energetycznych się na terenie UE stale je powiększają. Dużym zagrożeniem dla tak realizowanej strategii Gazpromu i polityki władz Federacji Rosyjskiej jest przyjęcie Trzeciego Pakietu Energetycznego w UE. Przepisy mówiące o rozdziale działalności przesyłowej od handlowej oraz tzw. klauzula Gazpromu mogą skutecznie zatrzymad proces nabywania infrastruktury energetycznej przez przedsiębiorstwa z Rosji w przypadku utrzymywania się opisanej asymetrii między Federacją Rosyjską a UE.

Z drugiej strony, rosyjskie firmy pokładają dużą nadzieję w polityce klimatycznej UE i związanym z nią nakładaniem ograniczeo na emisję dwutlenku węgla w państwach członkowskich w połączeniu ze wsparciem dla odnawialnych źródeł energii. W praktyce bowiem polityka taka będzie oznaczała gwałtowny wzrost zapotrzebowania na gaz ziemny i naturalne pole do ekspansji spółek rosyjskich. Cele UE wyrażone w koncepcji 20/20/20 oraz pomysły dalszego zmniejszenia emisji CO2 motywują koncerny energetyczne z Federacji Rosyjskiej do większej aktywności na rynku UE. Zagrożeniem na tym polu dla strategii rozwoju Gazpromu jest rozwój energetyki jądrowej, i co ważniejsze, możliwe wykorzystanie niekonwencjonalnych złóż gazu ziemnego w UE.

Dlatego też należy się spodziewad w różnych publicznych dyskusjach w Europie wielu prób podważenia znaczenia wydobycia gazu z łupków i sensowności budowy nowoczesnych elektrowni atomowych. Alternatywą dla nich jest bowiem znaczące zwiększenie importu gazu ziemnego. Znamiennym w tym kontekście jest fakt, że Aleksander Miedwiediew, wiceprezes Gazpromu, na wieśd o wielkim sukcesie gazu z łupków i nowych planach eksploatacyjnych w Stanach Zjednoczonych, publicznie zaczął się niepokoid o jakośd wody pitnej w stanie Nowy Jork.

6.2. REKOMENDACJE

Unia Europejska nie posiada wspólnej (ang. common) polityki energetycznej. Decyzje dotyczące sektora energii są raczej wypadkową interesów najsilniejszych krajów członkowskich oraz lobby (w tym rosyjskiego). Najlepszym podejściem do rozwiązywania kwestii energii w UE jest podejście kolektywne (ang. collective) oraz współpraca między rządami krajów członkowskich w zgodzie z zasadą solidarności.

Interesy poszczególnych krajów członkowskich w sprawach takich jak określanie limitów emisji CO2 czy promocja odnawialnych źródeł energii są zasadniczo różne i zależą w szczególności od historycznych i gospodarczych uwarunkowao jeśli chodzi o rodzaje źródeł energii wykorzystywane w ich gospodarkach (energy mix). Są kraje w UE, które wytwarzają energię elektryczną głównie ze źródeł niskoemisyjnych lub bezemisyjnych (Francja, Szwecja). Są kraje, które zrezygnowały w kosztownym procesie z wykorzystywania węgla jako głównego surowca (Hiszpania i do pewnego stopnia również Wielka Brytania). Są wreszcie kraje, dla których węgiel jest głównym nośnikiem energii (Polska). Tzw. energy-mix tych krajów określa ich narodowy interes jeśli chodzi o gospodarkę oraz bezpieczeostwo.

Co więcej, kraje członkowskie Unii Europejskiej skrajnie różnią się jeśli chodzi praktyczny wymiar rozwoju infrastruktury energetycznej czy rynku gazu ziemnego. Bardzo często takie odmienne rozumienie wynika z historycznych uwarunkowao, o których była mowa na początku raportu. Problemy związane z szeroko pojętą energetyką w krajach Europy Środkowej i w krajach Europy Zachodniej są często odmiennej natury. Tymczasem to właśnie one określają narodowe interesy poszczególnych krajów członkowskich.

Dalsze zwiększanie limitów redukcji emisji CO2 przy braku podobnych ograniczeń w krajach sąsiadujących z Unią Europejską oraz największych światowych emitentów, w dłuższej perspektywie jest niezmiernie szkodliwe dla gospodarek krajów UE. Dla krajów, których gospodarka i energetyka oparta jest o węgiel, takie zwiększanie ograniczeo jest szczególnie szkodliwe i niebezpieczne.

Dalsze sztuczne wspieranie odnawialnych źródeł energii opartej o wiatr spowoduje w rzeczywistości gwałtowny wzrost zapotrzebowania na gaz ziemny wynikający z potrzeby zbudowania alternatywnego systemu produkcji energii elektrycznej, który będzie pracował w przypadku niekorzystnej pogody. Spośród wszystkich nośników energii oraz dostępnych technologii, elektrownie gazowe w najszybszy i najtańszy sposób mogą zminimalizowad zagrożenia związane z dostawami prądu w przypadku masowego wykorzystania energii produkowanej z wykorzystaniem siły wiatru (przykład Hiszpanii).

Najlepszym rozwiązaniem dla Unii Europejskiej jest realizacja pakietu działań z opisanego wyżej Scenariusza Dostosowania, w przypadku, jeśli niemożliwym jest na tym etapie realizacja Scenariusza Wycofania. Natomiast wszelkie próby realizacji Scenariusza Zielonego będą niosły ze sobą bardzo niekorzystne konsekwencje, opisane w niniejszym opracowaniu.

Kluczowym dla bezpieczeństwa energetycznego całej Unii Europejskiej, ale również poszczególnych krajów członkowskich jest racjonalne wykorzystywanie przede wszystkim własnych surowców i technologii, a tylko w przypadku ich braku, opieranie się o dywersyfikację dróg i źródeł dostaw energii z importu34. Dużym zagrożeniem dla UE ale również dla niezależności energetycznej poszczególnych państw jest sztuczne promowanie takich nośników energii, których wykorzystanie w efekcie prowadzid będzie to porzucenia własnych zasobów i zwiększania importu energii spoza UE (np. gazu ziemnego). Dużym błędem w tym świetle byłoby porzucenie wykorzystania krajowego/unijnego wydobycia takich nośników jak węgiel lub gaz niekonwencjonalny (np. łupkowy).

W przypadku realizacji Scenariusza Wycofania lub Dostosowania, UE powinna promować wykorzystanie nowych technologii węglowych, wydobycie gazu ziemnego z niekonwencjonalnych złóż, jak również technologii jego produkcji. Inwestowanie w elektrownie produkujące prąd w oparciu o siłę wiatru wydaje się był ślepym zaułkiem. Bardziej obiecujące są wszelkie próby wspierania prac nad alternatywnymi nośnikami energii.

 

Cały raport na stronie Ośrodka Myśli Politycznej

Bar, źródło: OMP