Jako pierwsi publikujemy fragmenty książki „Ta historia wciąż trwa – wspomnienia Jana Olszewskiego” autorstwa Justyny Błażejowskiej, która ukaże się nakładem wydawnictwa „Zysk i  spółka”.

W niewoli u małp

Począwszy od pierwszej rozmowy z naczelnikiem Kampionim, rzeczywistość, z którą miałem do czynienia, stanowiła wstrząs dla człowieka niestykającego się nigdy przedtem z podobnymi instytucjami. Było to tak dalece widoczne, że po paru dniach zwrócił uwagę na moje zachowanie jeden z dwóch przedwojennych autentycznych prawników, zatrudnionych tam jeszcze wtedy. Obydwu, chociaż pozostawali bezpartyjni, trzymano w komórce zajmującej się rewizjami nadzwyczajnymi, specjalnymi problemami prawnymi. Praktycznie biorąc, w całej instytucji tylko oni mieli wy- kształcenie i pewną klasę. Zdzisław Łukaszkiewicz pełnił zaraz po wojnie funkcję prezesa sądu okręgowego w Siedlcach. Pracował także w Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Rzeczywiście posiadał ładną kartę z tego czasu, m.in. zajmował się badaniem sprawy niemieckich obozów śmierci zorganizowanych w okupowanej Polsce. Zwrócił na mnie uwagę i… Gdzieś w budynku ministerstwa, o ile pamiętam w toalecie, najpierw przedstawił się przede wszystkim, a potem powiedział: „Wie pan, kolego, od paru dni obserwuję pana i widzę, że pan nie bardzo może się tutaj zorientować, pogodzić z tym, co się dzieje. Dlatego mam dla pana dobrą radę. Niech pan przyjmie, że jesteśmy w niewoli u małp”. Po czym dał odpowiednią instrukcję, jak w stosunkach z małpami trzeba się zachowywać6. Zapamiętałem to sobie na okres PRL i było to niezwykle pomocne. Udzielona porada oddawała rzeczywistość panującą w Ministerstwie Sprawiedliwości. Spędziłem tam prawie rok i przekonywałem się, jak dolegliwym, okropnym elementem kary więzienia wykonywanej w warunkach całkowitego zamknięcia, jest ciągła bezczynność. Może wydawać się, że sytuacja, w której człowiek musi przeżyć dzień, nic nie robiąc, to żaden problem. To jednak jest problem, jak zapełnić osiem godzin, a niekiedy trochę więcej ze względu na konieczność pozostania na dyżurze czy w związku z jakąś dodatkową akcją. Jak przeżyć dzień, żeby nic nie robić i w miarę możliwości zachować formę. Nigdy później, a w niektórych momentach życia pracowałem bardzo intensywnie, po kilkanaście godzin dziennie, nie wracałem do domu tak śmiertelnie zmęczony, jak po godzinach urzędowania w Ministerstwie Sprawiedliwości. Byłem zdolny jedynie położyć się i spróbować przespać stracony czas.

Zawsze kieruję się pewnym adwokackim przyzwyczajeniem. Wątpliwości, każdy fakt o dwuznacznej wymowie, traktuję na korzyść zainteresowanego. Przypuszczam więc, że 4 czerwca Wałęsa miał przez moment zdrowy odruch i chciał powiedzieć, jak było, a przynajmniej przyznać się do tego, co robił w latach 70. Ktoś musiał mu to jednak wyperswadować. Uważam to za zdrowy odruch, tylko bardzo późny. W moim przekonaniu gdyby przyznał się zaraz po wyborze na najwyższy urząd w państwie, znalazł jakąś formułę przekazania prawdy, to oczywiście wywołałoby to w społeczeństwie wstrząs, ale miałby sprawę z głowy… W wystosowanym i szybko wycofanym oświadczeniu potwierdził jedynie podpisanie kilku dokumentów w 1970 r., to w jego stylu, rzeczywiście… W każdym razie był w zachowaniu prezydenta zdroworozsądkowy odruch pójścia we właściwą stronę. Nie da się zaprzeczać oczywistym rzeczom, więc trzeba się przyznać, choćby częściowo. Wtedy zapewne nie bardzo orientował się, co zachowało się w materiałach. Jak mówię, ktoś niewątpliwie odwiódł Wałęsę od uczynienia takiego kroku, nie sądzę, żeby sam się zreflektował. Nie wykluczam, że w pierwszej chwili potraktował sytuację jako okazję do pozbycia się obciążenia i potwierdzenia przynajmniej tego, co musiał wiedzieć, że dokumenty zawierają. Przecież akta bezpieki znajdowały się w gdańskim Urzędzie [Ochrony Państwa].

Może efektownym zakończeniem byłoby zderzenie owego zdrowego odruchu z zachowaniem Wałęsy akurat tamtej nocy, na nocnym posiedzeniu sejmu. Do dzisiaj pamiętam zbiorowy śmiech jego i całego grona jego współpracowników, który wybuchł w momencie, jak [Kazimierz] Świtoń występował i ujawniał, że prezydent figuruje na liście1. Śmiech, mający szczególny charakter nerwowego odruchu. Coś rzeczywiście koszmarnego zupełnie, czegoś takiego, chociaż miałem już sześćdziesiąt dwa lata życia za sobą, nigdy wcześniej nie słyszałem.