Myśli optymistycznego Polaka, czyli ostatnia książka JANA ŻARYNA

W swym ostatnim zbiorze tekstów Jan Żaryn stara się dokonać rzeczy, wydawać by się mogło, na pierwszy rzut oka niemożliwej, a mianowicie pogodzić ze sobą dwie odmienne tradycje polskiej myśli historycznej.

Z jednej strony tytułuje więc swą książkę „Kościół, naród, człowiek”, nawiązując w ten sposób do pracy Romana Dmowskiego „Kościół, naród i państwo”, która reprezentowała szkołę realizmu politycznego i bezlitośnie obnażała polskie wady narodowe (mało który z autorów potrafił tak bezlitośnie chłostać rodaków, jak lider endecji w „Myślach nowoczesnego Polaka”).

Z drugiej strony podtytuł zbioru Żaryna brzmi: „opowieść optymistyczna o Polakach w XX wieku”, co z kolei odsyła nas do tzw. optymistycznej szkoły polskiej historiografii, której przedstawicielami byli m.in. Artur Górski, Antoni Chołoniewski czy Jan Karol Korwin-Kochanowski. Oni z kolei podkreślali to, co w naszych dziejach wyjątkowe i chwalebne, a także prekursorskie w skali europejskiej.

Owa synteza dokonana przez Żaryna jest możliwa, gdyż wspólnym mianownikiem obu tradycji pozostaje podmiotowość narodu polskiego oraz związana z tym wolność jednostki, która jest w stanie rzucić wyzwanie rzekomym koniecznościom historycznym. Autor ukazuje to w dwóch przeplatających się ze sobą płaszczyznach: zbiorowej oraz indywidualnej. Z jednej strony opisuje więc złożone procesy historyczne i zjawiska społeczne, z drugiej natomiast kreśli konkretne losy pojedynczych osób, którym przyszło stawić czoła wyzwaniom czasów. Ta personalistyczna nić, przewijająca się przez całą książkę, czyni z historii żywą opowieść o ludziach, których niegdysiejsze wybory kształtują naszą obecną rzeczywistość.

Deklarowany przez Żaryna optymizm nie wynika jedynie z jego osobistego usposobienia. Jest także rezultatem analizy historycznej, z której wynika, że Polacy jako zbiorowość zdali egzamin w ostatnim stuleciu, choć byli w tym czasie poddawani eksterminacji, terrorowi, dezintegracji i praniu mózgów przez dwa totalitaryzmy, zaś większość przedwojennych elit została po prostu wytrzebiona (dość powiedzieć, że po II wojnie światowej jedynie 1,8 proc. Polaków posiadało wyższe wykształcenie). Mimo to bilans XX wieku nie wygląda najgorzej: mamy własne, co prawda niedoskonałe, ale niepodległe państwo i znacznie większe możliwości, by kształtować własny byt narodowy, niż mieli nasi przodkowie sto lat temu.

Oczywiście, sytuacja nie jest różowa. Autor wymienia widoczne do dziś skutki naszego zsowietyzowania:

obawa przed dawaniem świadectwa z powodu możliwości utraty pracy, tolerowanie kłamstwa z racji rzekomej (bądź faktycznej) bezradności, autocenzura i zastraszanie ludzi od nas uzależnionych, upadek wszelakich wartości z racji kompromitowania przed opinią publiczną ludzi kierujących się głosem sumienia, w końcu istnienie systemu nomenklaturowego, czyli zależnego od układu partyjnego w danym regionie Polski czy środowisku.

Żaryn nie zamierza jednak z tego powodu obrażać się na rzeczywistość i wywyższać nad własnymi rodakami. Wzorem pozytywistów stara się raczej prowadzić działalność edukacyjną i popularyzatorską, stawiając przed oczami swych odbiorców te wartości oraz ideały, którym wierni byli najlepsi synowie ojczyzny. Czyni to zazwyczaj przez przykłady konkretnych ludzi, takich jak Polacy ratujący Żydów, żołnierze wyklęci czy działacze opozycji antykomunistycznej. Pojednuje trzy rodzaje patriotyzmu: insurekcyjny, republikański i narodowo-demokratyczny, by przeciwstawić je tym, którzy traktują polskość jak nienormalność i obciążenie. Chce, by historia Polski była nauczycielką życia, uczyła nas rozumieć otaczającą rzeczywistość, a zarazem czyniła wolnymi od tchórzostwa i zakłamania.

Grzegorz Górny