Ach Krytyko Polityczna! Kim byśmy my – Europejczycy polskiego pochodzenia byli, gdyby nie Ty! Ile Cię trzeba cenić ten tylko się dowie, kto Cię czytał! I w jakiejż ciemnicy byśmy przebywali, gdyby nie Twe światłe przewodniki.

A jednym z tychże przewodników jest przewodnik po historii i spuściźnie arian, przygotowany jako praca zbiorowa przez KP. Arianie bądź Bracia Polscy byli skrajnym ruchem wyłamanym z polskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego. Jako radykałowie bezpieczny azyl odnaleźli w Polsce, gdzie osiedlili się w Sandomierszczyźnie i Lubelskiem, ale nie tylko, bo część przebywała także między innymi w Gdańsku. I tak trwali w Polsce aż do 1658 roku gdy postanowieniem sejmu polskiego zostali oskarżeni o popieranie Szwedów podczas Potopu, co umówmy się, miało pewne ugruntowanie w rzeczywistości, i wydaleni z kraju.

Bodaj najdokładniej o Braciach Polskich pisał profesor Jerzy Kłoczowski, ale i Zenon Gołaszewski całkiem rzetelnie opracował ich dzieje (jeśli nie wymieniłem jakiegoś wybitnego badacza proszę również o podanie).

No i teraz, oczywiście, w sukurs przychodzi nam niezawodna Krytyka Polityczna ze swoim przewodnikiem. Jako praca zbiorowa byłby to rarytas, gdyby nie jeden zasadniczy problem – wiecie jaki? Wiecie.

Są arianie w ujęciu KP zalążkiem polskiego Oświecenia – przedwcześnie ukróconego, brutalnie odciętego przez katolicką ciemnicę. Bo my, europejczycy polskiego pochodzenia, nie stworzyliśmy (niestety! Ach – niestety!) żadnej światowej herezji. Zamiast tego pozostaliśmy prostym ludkiem Słowian, Polaków, ciągle trzaskających o posadzkę czołem przed Maryją, ciągle do tego karpia, komunii św., papieża, a tu przecież teologiczne spory! Myśli! Idee! A my, niewdzięcznicy, własne oświecenie tak podle przekreśliliśmy.

Są więc arianie dla KP kolejną maczugą na polską ciemnicę. Wyrzutem sumienia. Bo skoro Polska była „krajem bez stosów” to chociaż taki mały, niby-stosik musimy mieć, żeby nie czuć się gorsi od innych europejczyków, którzy w tym samym czasie swoje „zalążki oświecenia” rżnęli żelazem gdzie mogli i chcieli.

Ale żeby nie było, że się czepiam ideolo. Odstawmy faktycznie „motyw przewodni” na bok. Czy jest ten przewodnik lekturą wartościową? Rzekłbym, że w pewnych elementach tak – prezentuje inne spojrzenie na problem, ukazuje szeroką panoramę epoki i pozwala nam nawet spojrzeć na Polskę z zewnątrz – wczuć się w umysłowość arian, jako gości w naszym kraju – co skądinąd musi być autorom KP bliskie, jako z Polski zupełnie wyobcowanych, oderwanych. Ale i tutaj dokonuje się kuriozalnego odwrotu – otóż arianie stają się jeszcze bardziej polscy od Polaków-katolików! Poważnie – buntowniczy duch Polski, odczytany tak pobieżnie, oznacza w tym opracowaniu odrzucenie dogmatu, Kościoła, wiary, wreszcie (choć to stwierdzenie nieme) – Boga.

Tym samym dokonuje politkytyka przeinstalowanie wybranych aspektów polskości dla własnych celów. Arianizm jest światełkiem, które może zaświecić wreszcie ciemnym polakom i zaprowadzić ich ku europie, bo jako herezja „najlepiej odpowiada naszym współczesnym etycznym intuicjom”.

I tu jest pies pogrzebany! „Intuicjom” właśnie. Dla środowisk zagubionych, wyobcowanych, modernizujących Polskę przez kserokopiarkę, kopiując bezmyślnie dość prądy płynące z zachodu, zbudowanie jednolitego, zwartego i konkurencyjnego wobec Judeo-chrześcijańskiego systemu wartości jest po prostu niemożliwe! Pozostaje „intuicja”. Nic nie jest dobre, nic nie jest złe – czujemy to „intuicyjnie”, a więc relatywistycznie. Nie mowa na „tak, tak – nie, nie”, lecz mowa na „może, chyba, ale nie, bo może tak, może nie, może inaczej”, a więc nic nie jest wykute w kamieniu, nic nie jest niezmienne, nic nie jest ważne a pewna jest tylko jedna rzecz – dotacja.

Dobra, wyzłośliwiam się już, i może odczytuję ten przewodnik zbyt głęboko. Może to faktycznie kolejna książeczka mająca po prostu odbiorcy politkrytyki powiedzieć jasno co ma mówić, co myśleć i co kontestować. W tym sęk, że szkoda. Szkoda, bo arianie czekają na nowoczesne opracowanie, przystępne dla zwykłego czytelnika, ale nie trącące ideologią komponującą ich w ramach kolejnego starcia w walce z ciemną Polską. Bo arianie to jednak nie prześcieradło do owinięcia weń maczugi – to bardzo intrygujący temat mogący wyjaśnić nam dlaczego właściwie pozostaliśmy tymi ciemnymi Polakami, katolikami. Wciąż czekamy.

Arkady Saulski

Bracia Polscy. Przewodnik Krytyki Politycznej. Praca zbiorowa. Wydawnictwo Krytyki Politycznej.