Pradziadek fantastą. ŚNIĄC O POTĘDZE nasza RECENZJA

Antologia Agnieszki Haski i Jerzego Stachowicza, składająca się w wyboru fragmentów przedwojennej (głównie międzywojennej) fantastyki i wyczerpujących, pogrupowanych tematycznie esejów pokazuje, że w okresie międzywojennym Polacy z zamiłowaniem bujali w obłokach. Temat jest właściwie słabo znany, w czasach PRL przypominanie rodzimej pulp fiction było źle widziane z powodów estetycznych i… politycznych. O tęsknotach mocarstwowych w polskim wydaniu i hordach bolszewików ze Wschodu lepiej było nie przypominać. W PRL fantastyka była traktowana przez długi czas jako raczej ucieczka od polityki i historii, można było z dumnej perspektywy Lema patrzeć z góry na nieistotne polskie podwórko; nawet fantaści socjologiczni udawali, że te tematy ich nie obchodzą. Zmieniło się to dopiero teraz, ale i przed wojną wyglądało podobnie.

Haska i Stachowicz piszą o fantastyce przez pryzmat narodowych mitologii, nadziei i kompleksów. Wizje mocarstwowej Polski („Czandu” Stefana Barszczewskiego, „System doktora Caro” Adolfa Nowaczyńskiego , pomysły architektoniczne Stanisława Szukalskiego) były właściwie tylko wyolbrzymioną wizją rzeczywistości znanej z gazet i polityki, bo aż do wybuchu wojny Polacy żywili niezachwiane przekonanie o własnej potędze. Poważnie taktowano nawet wizje zamorskich kolonii. Stawiano horoskop... Hitlerowi, którego dni miały być policzone. Zwraca uwagę wyraźne poparcie dla obozu sanacji. Teraz Marcina Wolskiego trudno czytać inaczej niż jako wyrazistego kontynuatora tej tradycji. Zwracają uwagę silne antywschodnie i antybolszewickie akcenty. Na Polskę dybią hordy Chińczyków i oczywiście Niemców. W powieści „Gniew boży” Aleksandra Junoszy-Olszakowskiego (1938) apokalipsę ze Wschodu powstrzymuje… papież-Polak, Piotr II.

Z dzisiejszej perspektywy zaskakuje antysemityzm i rasizm, którego właściwie nie dostrzegano w epoce kolonializmu („wystrojeni Murzyni w archaicznym zaprzęgu” u powieści Włodzimierza Zagórskiego „W XX wieku” z 1896 roku). Zaskakuje też eugenika, traktowana jako jak najbardziej szlachetne udoskonalane się ludzkiej rasy. Palącą kwestią jest, jak „w obliczu 700 miljardów ludności w 3000 roku zapobiec istnieniu proletariatu”, ale na szczęście „rozwój eugenizmu stał się troską wszystkich rządów. Rodziły się pokolenia zdrowe, uzdolnione do życia pełnego, bez ułomności” (Stefan Barszczewski, Czandu).

Mniej zaskakuje warszawocentryczność tej literatury, Polska jako kraj rolniczy czy Kresy właściwie nie istnieją. Widać, że ta niskiej klasy literatura jest literaturą klasy średniej, mieszczańskiej. Podobnie jest zresztą z większością „wynalazczej” fantastyki naukowej. A niektóre pomysły technologiczne wyprzedzały epokę. Ot, weźmy taki elektro-telefoloskop u Zagórskiego, za pomocą którego „można było zapuszczać wzrok w najodleglejsze strefy ziemskiego globu (…) Pocisnąwszy guzik odpowiedni, widziałeś, jak na dłoni, obraz tego, co się w danej chwili dzieje tu lub tam – to zaś tak wyraźnie, jak gdyby cię czarnoksięska siła przeniosła na ono miejsce, które pragnąłeś zobaczyć.” Brzmi znajomo, prawda?

Dziś już wypada mieć najróżniejszego świra; być może lektura książki sprawi, że kogoś zafascynuje pulpowa fantastyka międzywojenna. Autor posłowia, Paweł Dunin-Wąsowicz, okazuje się być fanem takiej literatury. A gdyby nie gleba popkultury, nie byłoby „Nienasycenia” i „Pożegnania jesieni” Witkiewicza czy „szklanych domów” Żeromskiego (które teraz jawią mi się jako polemika z inżynierskimi fantazjami). Zgoda, jest to zazwyczaj grafomania, ale skoro znalazła się w antologii „Zemsta” Prusa, czy oznacza to, że i autor „Lalki” zasilił szeregi grafomanów?

Sławomir Grabowski

Agnieszka Haska i Jerzy Stachowicz, Śniąc o potędze. Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2012.

--------------------------------------------------------------

Książkę autorstwa Agnieszki Haski i Jerzego Stachowicza "Śniąc o potędze" można nabyć w naszym sklepie wSklepiku.pl!