Besancon o Rosji i o Związku Radzieckim

Ta książka pokazuje, że mimo iż w historii Rosji bardzo ważne są elementy ciągłości między państwem carów, a państwem Lenina, to jeszcze ważniejszy jest w niej element innowacji.

Rosja sowiecka, pisze Besançon, nie daje się wystarczająco objaśnić tym, czym była Rosja przedrewolucyjna. Tym niemniej tę przedrewolucyjną Rosję trzeba uważnie studiować – także dla zrozumienia osobliwości rosyjskiego komunizmu. Trzeba bowiem pamiętać, że Marks zakładał wybuch rewolucji, która zmiecie kapitalizm, tam, gdzie kapitalizm był najsilniejszy, a zarazem gdzie najbardziej ujawniły się jego sprzeczności. Wedle tego schematu, rewolucja miała wybuchnąć w którymś z rozwiniętych krajów Zachodu, najpewniej w Niemczech. Tymczasem, jak wiemy, wybuchła w Rosji – kraju najbardziej zapóźnionym cywilizacyjnie w ówczesnej Europie. Miało to swoje doniosłe konsekwencje.

To, co późniejsza apologetyczna historiografia sowiecka i prosowiecka nazywała rewolucją, miało w dużym stopniu cechy zamachu stanu. Klasy społeczne, które na Zachodzie były podstawą projektu marksistowskiej zmiany społecznej, w Rosji były słabo wykrystalizowane (w jej postfeudalnej strukturze), a zatem nie miały tej świadomości i tych struktur, które na Zachodzie pozwoliły stworzyć socjaldemokrację jako potężny ruch społeczny (a także jako masową partię polityczną). Tego w Rosji nie było. Zdobycie władzy przez bolszewików odbyło się w warunkach relatywnego niezabudowania socjalnej i politycznej przestrzeni – ułatwiło to bolszewikom uchwycenie i umocnienie władzy.

Besançon pokazuje starą Rosję z jej specyfiką w stosunku do Zachodu: szczególnie rolę religii chrześcijańskiej w jej wschodniej postaci. Jej antyracjonalizm, mistycyzm, a także szczególne połączenie duchowości z niskimi wymaganiami etycznymi stawianymi jednostce:

Naród rosyjski nie posiada teoretycznej wiedzy na temat swojej religii. Byłoby to niepotrzebne, gdyż dostępuje rzeczywistości religijnej bezpośrednio: poprzez obraz [tzn. ikonę i liturgię – RG]. Siła emocjonalna zastępuje wiedzę. Kapłanów cechuje zazwyczaj niski poziom kompetencji teologicznej i filozoficznej, lecz wymaga się od nich, aby w sposób bezbłędny przeprowadzali liturgię. Chrześcijanin żyje w sposób rozdwojony: w cerkwi jest aniołem, w świecie zaś człowiekiem, którego postawę moralną uznaje się za mniej ważną niż zdolność wzruszania się i wydobywania z siebie łez.

Na taki grunt wchodzi w roku 1917 marksizm w odmianie leninowskiej. I co się wtedy dzieje?

Lenin chciał, aby jego państwo miało energię Iwana Groźnego. Państwo-Partia byłoby święte tak samo jak car, gdyż skupiałoby w sobie duchową zasadę materialistycznego zbawienia i stałoby się jej strażnikiem. Doktryna zostałaby zdeponowana w arce ideologii; miałaby swoich kapłanów, ideologów i awangardę. Dałoby początek liturgii, równie konserwatywnej jak ta stara, a nawet o wiele bardziej. Za pośrednictwem tej liturgii, niezmiennie towarzyszącego jej >>drewnianego języka<<, nowych ikon, które – podobnie jak dawne – nie przedstawiałyby tego świata, lecz idealny świat przyszłości (‘socrealizm’, realizm socjalistyczny), lud poddany zostałby reedukacji. Straciłby nadzieję na kontemplację świata niestworzonego, lecz ujrzałby blask światła komunizmu.

Do tego punktu jestem besançonistą. Przestaję nim być w miejscu, w który stwierdza on:

Leninowi powiodły się jego zamiary. […] Udało mu się stworzyć system władzy. Otoczył je bezpiecznikami, które pozwoliły mu przetrwać siedemdziesiąt lat. Ale nie zdołał stworzyć nowego społeczeństwa. Jego utopia pozostała utopią.

Tego właśnie nie jestem pewien. Myślę, że sukcesy Lenina, ale i jego następców, w tworzeniu „nowego człowieka” były jednak niebagatelne. Odczuwamy to do dzisiaj.

Roman Graczyk

Alain Besançon, Święta Ruś, Teologia Polityczna, Warszawa 2012