81 lat temu Powstańcy Warszawscy zdobyli gmach PAST-y. Pozostał w polskich rękach do końca powstańczego zrywu

20 sierpnia 1944 r. około południa, po udanym szturmie, żołnierze „Kilińskiego” wywiesili biało-czerwoną flagę nad zdobytą PAST-ą. „Był to najpiękniejszy moment dla powstańców. Zdobycie PAST-y było wielkim sukcesem powstańców warszawskich” – wspominał przed rokiem prezes zarządu Ogólnokrajowego Środowiska Batalionu AK „Kiliński” Jacek Łapko.

Siedzibę Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej (PAST) przy ul. Zielnej 39 w Warszawie zbudowano w latach 1906-1908 według projektu inż. Bronisława Brochwicz-Rogoyskiego. Była pierwszym w Warszawie budynkiem z żelbetonu, a do czasu oddania do użytku w 1934 r. wysokościowca Prudential przy placu Napoleona (obecnie plac Powstańców Warszawy) – również najwyższym. 51,5-metrowa PAST-a miała osiem kondygnacji. W 1922 r. powstała spółka PAST. Poza budynkiem przy Zielnej w Warszawie PAST stworzyła sieć składającą się z sześciu central automatycznych zlokalizowanych przy ul. Piusa XI 19, ul. Brzeskiej 24, ul. Felińskiego 39 i przy ul. Tłomackie 10.

1 października 1940 r. przedsiębiorstwo przeszło pod zarząd Deutsche Post Osten (Niemiecka Poczta na Wschodzie). W budynku PAST zainstalowano wojskową centralę telefoniczną (Heeresvermittlung) obsługującą dowództwo garnizonu Wehrmachtu w Warszawie oraz linię Warszawa – Berlin. Stąd łączono bezpośrednie rozmowy z dowództwem na froncie wschodnim.

Na początku sierpnia 1944 r. załoga niemiecka PAST-y składała się ze 157 uzbrojonych w broń maszynową funkcjonariuszy SS-Postschutz (straż pocztowa SS). Pierwsze próby zdobycia budynku zakończyły się fiaskiem i stratami wśród atakujących powstańców. Wysokość i masywna konstrukcja budynku utrudniały jego zdobycie. Z wyższych kondygnacji Niemcy prowadzili ostrzał Śródmieścia z broni maszynowej. Ofiarami padali powstańcy i cywile. Dowódca Batalionu AK „Kiliński”, wówczas rtm. Henryk Roycewicz „Leliwa” zdecydował, że decydujący szturm na obiekt rozpocznie się 20 sierpnia.

Jego stanowisko dowodzenia mieściło się w bramie kamienicy po przeciwnej stronie ulicy, przy ul. Zielnej 34. Siły powstańcze szturmujące PAST-ę składały się z ok. 250 żołnierzy z Batalionu „Kiliński”, plutonu szturmowego Kompanii „Koszta” (Kompania Ochrony Sztabu Obszaru Warszawskiego Armii Krajowej), dwóch patroli saperów, kobiecego patrolu minerskiego, dwóch miotaczy ognia oraz grupy strażaków. Zgromadzono ok. 5 ton benzyny i innych materiałów łatwopalnych.

Skuteczne uderzenie Powstańców na PAST-ę

Atak rozpoczął się 20 sierpnia 1944 r. około godziny drugiej w nocy zdetonowaniem ładunku wybuchowego na trzecim piętrze. Wybuch zburzył ścianę sąsiedniego budynku. Nad rumowiskiem przerzucono kładkę, po której do budynku wdarło się kilkunastu powstańców z miotaczem ognia. Pierwszy szturm się nie powiódł. Przełomem w walce okazało się oblanie gmachu mieszaniną łatwopalną i podpalenie, do czego powstańcy wykorzystali motorową pompę strażacką znajdującą się na pierwszym piętrze kamienicy naprzeciwko PAST-y. Powstańcy zdobyli gmach po kilkunastu godzinach walki. W walce poległo co najmniej 17 powstańców, a 10 odniosło rany. Zdobyto broń maszynową i amunicję. Uwolniono polskich pracowników centrali, którzy byli przetrzymywani tam jako zakładnicy od początku powstania.

Poza zdobyciem PAST-y żołnierze Batalionu AK „Kiliński” zdobyli także Prudential i Pocztę Główną przy placu Napoleona 8. Gmach PAST-y pozostał w polskich rękach do końca powstańczego zrywu.

W 2003 r. na budynku zamontowano znak Polski Walczącej upamiętniający walki powstańcze.

tkwl/PAP