Archiwa otwarte – społeczna rola archiwów państwowych

Rozwój społeczeństwa informacyjnego, który nastąpił w pierwszych dwóch dekadach XXI w., spowodował rozszerzenie tradycyjnej misji Archiwów Państwowych.

Do nowych zadań tych instytucji należy wkład w umacnianie spójności społecznej poprzez otwarty i powszechny dostęp do dziedzictwa historycznego Polski i Europy, wspieranie rozwoju społeczeństwa opartego na wiedzy poprzez poszerzanie i upowszechnianie znajomości historii, kształtowanie umiejętności wykorzystania tych zasobów informacyjnych ku pożytkowi indywidualnemu i ogólnemu oraz wkład Archiwów Państwowych w podnoszenie jakości usług publicznych. Podstawową misją Archiwów Państwowych lata 2021–2030 jest trwałe zachowanie świadectw przeszłości i zapewnienie do nich powszechnego dostępu w celu wspierania rozwoju państwa i społeczeństwa.

Archiwa Państwowe świadome spoczywającej na nich wagi i odpowiedzialności, w oparciu o zgromadzone w nich liczne pamiątki i świadectwa przeszłości wychodzą naprzeciw wzrastającemu zainteresowaniu historią, zwłaszcza przeszłością małych ojczyzn czy własnych rodzin. Z tego powodu w ostatnich latach podejmują one istotne i intensywne działania skierowane do  różnych grup społecznych, w tym młodzieży szkół podstawowych i średnich.

Jedną z największych inicjatyw tego typu jest realizowany przez Archiwa Państwowe od 2019 roku projekt „Archiwa Rodzinne Niepodległej”. Jego celem jest zwrócenie uwagi społeczeństwa na unikalną wartość rodzinnych pamiątek oraz pogłębienie wiedzy o własnych korzeniach i losach swoich przodków, w tym bohaterów lokalnej historii, zaangażowanych w budowanie niepodległego państwa. W  ramach tego przedsięwzięcia w Archiwach Państwowych w całym kraju uruchomiono działające do dziś punkty konsultacyjne, w których archiwiści udzielają porad dotyczących poszukiwań genealogicznych i przechowywania rodzinnych pamiątek. Prowadzimy także cykliczne lekcje archiwalne, warsztaty genealogiczne i konserwatorskie.. Inicjatywa ta wywołała żywy odzew społeczny, a jej wyniki, w tym ofiarowane Archiwom Państwowym przez licznych darczyńców kolekcje rodzinne można znaleźć na stronie: https://archiwarodzinne.gov.pl/

„Archiwa Sprawiedliwych”

Archiwa Państwowe jako instytucje pamięci odgrywają niezwykle istotną rolę w dokumentowaniu i wyjaśnianiu wielu trudnych kart przeszłości. Beatyfikacja rodziny Ulmów z Markowej w dniu 10 września 2023 r. stała się okazją do  ogłoszenia nowej ogólnopolskiej akcji społecznej Archiwów Państwowych pod nazwą Archiwa Sprawiedliwych. Ma ona służyć nie tylko przypomnieniu rodzinnej tragedii Ulmów, zamordowanych za udzielenie pomocy żydowskim sąsiadom, lecz także szerszej refleksji nad losem wielu innych rodzin, które straciły życie w podobnych okolicznościach lub stały się ofiarami niemieckich represji w okupowanej Polsce. Analiza dokumentów archiwalnych może pomóc w  ukazaniu zróżnicowanych postaw społeczeństwa polskiego wobec tragedii Holokaustu, jak też ukazaniu skali pomocy niesionej ludności żydowskiej przez różne grupy obywateli państwa polskiego.

Archiwa Państwowe włączyły się w obchody związane z beatyfikacją, jak też podjęły inne działania mające przypomnieć losy często zapomnianych „cichych bohaterów”. Tym osobom poświęcono okolicznościową publikację przygotowaną w oparciu o dokumenty z 15 Archiwów Państwowych. Obejmuje ona 90 biogramów i dokumentuje zarówno losy zwykłych obywateli, jak i powszechnie znanych postaci, zaangażowanych w ratowanie Żydów, takich jak Jan Karski, Irena Sendlerowa, Czesław Miłosz, Mieczysław Fogg czy Jarosław Iwaszkiewicz.

Skuteczną formą dotarcia do młodzieży szkolnej stały się organizowane przez Archiwa Państwowe konkursy genealogiczne, w ramach których powstają prace poświęcone historii rodzinnej. W latach 2021-2023 zorganizowano dwie edycje konkursu „Bez korzeni nie zakwitniesz. Moja Wielka i Mała Ojczyzna”. Inicjatywy te sprzyjają rozwijaniu wśród dzieci i młodzieży zainteresowania przeszłością własnego kraju i lokalnych społeczności oraz uwrażliwianiu na kwestie zachowania polskiego dziedzictwa kulturowego i dokumentacyjnego. W tego projektu powstało kilkaset prac w postaci cyfrowych drzew genealogicznych, przy współpracy ze środowiskiem nauczycieli oraz rodziców z wielu miejscowości w całej Polsce. Uczestnicy konkursów w wielu przypadkach prowadzili poszukiwania dotyczące historii ich rodzin z wykorzystaniem zasobów źródłowych Archiwów Państwowych, co przyczyniło się do promocji i bliższego poznania tych instytucji.

„Mamo, ja nie chcę wojny”

Przedsięwzięciem o ogromnym zasięgu społecznym (także międzynarodowym) była polsko-ukraińska inicjatywa, realizowana w ramach projektu „Mamo, ja nie chcę wojny”. Przygotowana przez Archiwa Państwowe we współpracy z ukraińskimi partnerami wystawa ukazuje wojnę oczami polskich i ukraińskich dzieci.

Celem projektu było też uwrażliwienie społeczeństwa w Polsce i zagranicą na okrucieństwo działań wojennych w Ukrainie po rosyjskiej agresji w lutym 2022 r. Na ekspozycji zestawiono historyczne rysunki polskich dzieci, będące zapisem ich przeżyć z czasu II wojny światowej, przechowywane w zasobie Archiwów Państwowych oraz współczesne rysunki dzieci ukraińskich, gromadzone na portalu Mom I see war. Wystawę prezentowano w 30 miastach w całej Polsce oraz wielu miejscach w Europie (m. in. przed siedzibą parlamentu w Brukseli), Ameryce Północnej, a nawet Afryce.

Dzień Darczyńcy

Opisane powyżej przykładowe przedsięwzięcia Archiwów Państwowych, adresowane do szerokich kręgów społecznych pokazują determinację środowiska archiwistów w dążeniu do jak najszerszej odpowiedzi na indywidualne i społeczne potrzeby. Wyrazem naszego uznania i docenienia wszystkich osób współpracujących z Archiwami Państwowymi jest ustanowienie Dnia Darczyńcy, obchodzonego 6 grudnia każdego roku. Zapraszamy zatem wszystkich zainteresowanych do odwiedzenia naszych instytucji, zapoznania się z naszą działalnością oraz aktywnego budowania wraz z nami przyszłości.