Ten tekst będzie jednym wielkim pytaniem. Pytaniem, na które paradoksalnie i trudno, i łatwo znaleźć odpowiedź, i jakiekolwiek byłoby rozwiązanie, nie będzie ono dobre.

Zacznijmy może od Bismarcka, „mojego bohatera” – czy możemy dojść z naszymi sąsiadami do wspólnej opinii na jego temat?! Zacięty wróg polskości czy nieudolny pruski biurokrata, usiłujący przykrawać świat do swojej zawężonej perspektywy „pomorskich półziemniaczanych”? Nie dał sobie rady z Polakami, bo: „Polacy nie mogą powiedzieć, aby przez politykę Bismarckowską rzeczywiste straty narodowe ponieśli. Zgnębienie żywiołu polskiego w Prusach żyło li tylko w dobrych lub złych chęciach żelaznego kanclerza i jego kreatur, rozwój wypadków przynosił wręcz przeciwne owoce […] Może zmarły polityk pruski miał poczucie takiego obrotu…