Misją Archiwów Państwowych jest trwałe zabezpieczenie dla przyszłych pokoleń świadectw przeszłości i teraźniejszości oraz zapewnienie do nich powszechnego dostępu wszystkim zainteresowanym.

Archiwa Państwowe tworzą ogólnopolską sieć złożoną z 33 instytucji, podległych naczelnemu dyrektorowi Archiwów Państwowych. Odgrywają one fundamentalną rolę w zachowaniu pamięci i tożsamości narodu, mają też kluczowe znaczenie dla przyszłości państwa i jego obywateli. Chronią narodowy zasób dokumentacyjny wytworzony od średniowiecza do współczesności. Ich misją jest trwałe zabezpieczenie dla przyszłych pokoleń świadectw przeszłości i teraźniejszości oraz zapewnienie do nich powszechnego dostępu wszystkim zainteresowanym.

Archiwiści od wielu lat aktywnie angażują się również w inicjatywy międzynarodowe mające na celu ochronę dziedzictwa dokumentacyjnego. Jedną z najważniejszych jest program UNESCO „Pamięć Świata” (Memory of the World), zainicjowany w 1992 r. (w Polsce odbyło się pierwsze posiedzenie Komitetu Doradczego). Stanowi on odpowiedź społeczności międzynarodowej na dotkliwe straty, które poniosło dziedzictwo dokumentacyjne w XX w. Polska w szczególnie tragiczny sposób doświadczyła katastrofalnych strat w zbiorach dokumentacyjnych, będących wynikiem wielu wydarzeń historycznych, w tym braku własnej państwowości od końca XVIII w. do 1918 r. czy dwóch wojen światowych. Symbolem tych zniszczeń są losy pięciu archiwów warszawskich, które w latach 1939–1945 utraciły bezpowrotnie ponad 90 proc. swoich zasobów (ok. 50 km akt). Jedynie niewielkie fragmenty bezcennych zbiorów udało się uratować z okupowanej Warszawy, m.in. tzw. archiwum belwederskie, gromadzące ważne dokumenty do odbudowy polskiej niepodległości, w tym akta trzech powstań śląskich. Obecnie są one przechowywane w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku. Te historyczne doświadczenia predestynują Polskę i jej instytucje pamięci do aktywnego udziału w programie „Pamięć Świata” i realizacji jego założeń. Dodatkowym impulsem dla społeczności międzynarodowej do podjęcia aktywnych działań dotyczących ochrony dóbr kultury były też bardziej współczesne wydarzenia, a przede wszystkim spalenie zbiorów Biblioteki Narodowej Bośni i Hercegowiny w 1992 r. Swoistym memento jest obecna sytuacja za wschodnią granicą Polski po rosyjskiej agresji na Ukrainę i zagrożenia, przed którymi stoją obecnie ukraińskie archiwa, biblioteki i muzea.

W ramach programu tworzone są trzy rodzaje rejestrów obejmujących najważniejsze zabytki piśmiennictwa: lista światowa oraz listy regionalne i krajowe. Na listę światową wpisano dotychczas 423 obiekty z kilkuset państw. Polskie wpisy obejmują 17 unikatowych obiektów dokumentacyjnych, co stawia Polskę na trzecim miejscu w świecie po Niemczech i Wielkiej Brytanii. Wśród nich znajdują się najważniejsze dokumenty państwa polskiego przechowywane w sieci Archiwów Państwowych: akt unii lubelskiej z 1569 r., akt konfederacji generalnej warszawskiej z 1573 r., Księga henrykowska, akta i biblioteka braci czeskich, polsko-tureckie traktaty pokojowe, Archiwum Radziwiłłów i Księgozbiór Nieświeski, Archiwum Komisji Edukacji Narodowej, Archiwum Biura Odbudowy Stolicy. Wśród trzech pierwszych polskich wpisów w 1999 r. pojawił się rękopis najsłynniejszego dzieła Mikołaja Kopernika „O obrotach sfer niebieskich”, autografy Fryderyka Chopina oraz archiwum warszawskiego getta, tzw. Archiwum Ringelbluma.

W 2014 r. zainicjowano Polską Listę Krajową Programu „Pamięć Świata”, noszącą nazwę „Pamięć Polski”. Trafiają na nią najcenniejsze dokumenty oraz zbiory ważne dla historii i tradycji polskiej, przechowywane w różnych instytucjach w Polsce, ale też poza jej granicami. Decyzję o wpisie podejmuje Polski Komitet Programu UNESCO „Pamięć Świata”, któremu przewodniczy Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych. W skład komitetu wchodzi grono ekspertów reprezentujących środowisko naukowe oraz najważniejsze instytucje pamięci i kultury, m.in. Bibliotekę Narodową, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Bibliotekę Jagiellońską, ICOMOS.

W czterech dotychczasowych edycjach programu na Listę Krajową wpisano ogółem 58 obiektów. Znalazły się na niej m.in.: akt unii polsko-litewskiej w Krewie z 1385 r., Złoty kodeks gnieźnieński, Kronika Galla Anonima, Konstytucja 3 maja, akta powstania styczniowego, arcydzieła muzyczne i literackie najwybitniejszych polskich twórców: Fryderyka Chopina, Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, czy też dokumenty dotyczące długiego procesu odzyskiwania niepodległości przez państwo polskie. Te bezcenne źródła naszej tożsamości narodowej przechowywane są zarówno w Archiwach Państwowych, jak i w innych blisko współpracujących z nimi instytucjach krajowych i polonijnych, a także w organizacjach i stowarzyszeniach naukowych. Uroczystość wręczenia certyfikatów wpisu na Listę Krajową odbywa się każdorazowo pod honorowym patronatem Prezydenta RP.

Obie listy – światowa i krajowa – są doskonałą okazją do popularyzacji wiedzy o zbiorach dokumentów świadczących o naszym wspólnym dziedzictwie duchowym i kulturowym. W tym roku zostanie ogłoszony nabór do piątej jubileuszowej edycji Listy Krajowej, który zostanie rozstrzygnięty w 2024 r. Obiekt może być zgłoszony przez każdą instytucję, a nawet osobę prywatną, o ile spełnia wymagane kryteria, takie jak: autentyczność, kompletność, znaczenie dla historii i tradycji polskiej, posiada wyjątkową formę i styl. Szczegółowe informacje na temat dokonywania nowych zgłoszeń oraz dotychczas wpisanych materiałów historycznych można znaleźć na stronie internetowej programu „Pamięć Polski” (pamiecpolski.archiwa.gov.pl).

dr Paweł Pietrzyk – Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych i Przewodniczący Polskiego Komitetu Programu UNESCO „Pamięć Świata”