Archiwalne zdjęcia wskazówką do poznania historii Westerplatte

Jedną z kwestii przez lata nurtujących badaczy historii Wojskowej Składnicy Tranzytowej były niewyjaśnione losy szczątków większości spośród 15 polskich żołnierzy poległych bądź zmarłych w wyniku ran odniesionych w trakcie obrony Westerplatte. Odnalezienie miejsca ich pochówków stało się jednym z najważniejszych zadań dla archeologów Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, realizujących działania pod kierownictwem Filipa Kuczmy. Obszerny artykuł na ten temat publikuje tygodnik „Sieci” w najnowszym wydaniu.

Od 2016 r. (wówczas jeszcze – do kwietnia 2017 r. – jako Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 w organizacji) gromadzili oni i analizowali wszelkie dostępne materiały archiwalne dotyczące poległych westerplatczyków. Dopiero drobiazgowa analiza badawcza oraz tysiące metrów sześciennych skrupulatnie przebadanej ziemi doprowadziły do przełomu w nierozwiązanej od 80 lat sprawie.

Prace poprzedzające badania archeologiczne rozpoczęto od analizy relacji polskich jeńców cywilnych – Polaków aresztowanych przez Niemców na terenie Gdańska i Gdyni, których już 8 września 1939 r. kierowano na Westerplatte w celu uprzątnięcia terenu po bitwie. Jednym z ich pierwszych zadań było pogrzebanie polskich żołnierzy odnalezionych w trakcie porządkowania półwyspu. Jeńców zmuszono m.in. do wydobycia ciał, które znajdowały się w ruinach wartowni nr 5 – budynku zniszczonym 2 września w trakcie nalotu Luftwaffe. Siła eksplozji dwóch celnych bomb lotniczych o wadze 50 kg doprowadziła do zawalenia się części parterowej wartowni i śmierci co najmniej sześciu jej obrońców. Dzięki analizie wspomnień świadków udało się jedynie ustalić, że miejsce wyznaczone przez Niemców na pochowanie poległych westerplatczyków znajdowało się w pobliżu zniszczonej wartowni oraz budynku willi oficerskiej. Złożono tam zarówno zwłoki wydobyte z wartowni nr 5, jak i szczątki polskich żołnierzy odnalezione w innych częściach półwyspu.

Zdjęcia

Kluczowym elementem, który umożliwił zlokalizowanie mogił poległych obrońców Westerplatte, była analiza zdjęć niemieckich żołnierzy, licznie odwiedzających teren składnicy po zakończeniu walk. Na fotografiach wykonanych z trzech kierunków przedstawiono zarówno prowizoryczne kopczyki grobowe, jak i ich najbliższe otoczenie – ukształtowanie terenu, drzewa czy budynki. Dzięki porównaniu widocznych na archiwalnych fotografiach elementów krajobrazu z obecnym wyglądem Westerplatte określono miejsce przyszłych badań archeologicznych. Niebagatelne znaczenie miała również nabyta podczas wcześniejszych prac wykopaliskowych wiedza o dokładnej lokalizacji nieistniejących już budynków Składnicy, widocznych także na wspomnianych fotografiach.

24 września 2019 r. archeolodzy Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku odkryli pierwszą mogiłę, do której niemal równo 80 lat wcześniej wrzucono okaleczone zwłoki polskiego żołnierza. W kolejnych tygodniach zlokalizowano cztery kolejne groby. Ze wszystkich mogił podjęto szczątki co najmniej dziewięciu poległych westerplatczyków. Na podstawie wykonanych kwerend muzealni badacze ustalili szczegółową listę 15 obrońców poległych na Westerplatte bądź zmarłych w wyniku ran odniesionych w trakcie walk. Dzięki pracy zespołu specjalistów z Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie oraz śledztwu prowadzonemu przez Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN w Gdańsku udało się na chwilę obecną ustalić tożsamość pięciu spośród odnalezionych obrońców Westerplatte. Wszyscy zidentyfikowani żołnierze zginęli 2 września 1939 r. w rozbitej bombami wartowni nr 5.

Opracowanie

Prace wykopaliskowe, które przyniosły tak istotne dla Westerplatte oraz dla historii początków II wojny światowej odkrycia, zakończono w listopadzie 2019 r. Dla muzealnych archeologów rozpoczął się czas żmudnego opracowywania zebranych informacji i zabytków, a także kontynuacji prac nad zbiorem archiwalnych zdjęć. Szczegółowej analizie poddano m.in. fotografie, na których Niemcy utrwalili zniszczoną bombami wartownię nr 5.

W pierwszej kolejności podjęto próbę ułożenia zbioru zdjęć wartowni nr 5 chronologicznie. Pozwoliło to na uchwycenie zmian, jakie poczyniono podczas oczyszczania i systematycznej rozbiórki zrujnowanego budynku. Najwcześniejszą fotografię wykonano najprawdopodobniej już dzień po kapitulacji Składnicy, czyli 8 września 1939 r. Widać na niej uzbrojonych niemieckich żołnierzy w hełmach, stojących na gruzach górnej kondygnacji wartowni całkowicie pokrytej jeszcze szczątkami drewnianego dachu. Fotografie wykonane w następnych dniach września ukazują demontaż budynku – pozbyto się drewnianych elementów dachu i przemieszczono fragmenty żelbetowej konstrukcji. Szczególną uwagę pracowników działu archeologicznego muzeum przykuło kilka zdjęć ukazujących północno-zachodni fragment rozerwanej eksplozją górnej kondygnacji wartowni. Na obrzeżach kadrów widać pozujących na tle ruin żołnierzy niemieckich oraz rozrzucone polskie skrzynki amunicyjne z wyposażenia wartowni. To właśnie na tych elementach skupiali się dotychczas badacze historii Westerplatte. Zainteresowanie archeologów wzbudziły jednak mało czytelne na pierwszy rzut oka kształty w centrum kadrów – szczegóły, które przez lata nie zwróciły niczyjej uwagi.

Analiza

Szukając odpowiedzi na pytanie, czym w zamyśle fotografów był główny temat zdjęć, przystąpiono do ich analizy. Na powiększeniu jednego ze zdjęć, w centrum kadru, wśród gruzu dostrzeżono zarys nagiej prawej stopy ludzkiej skierowanej piętą do góry. Przeglądając powiększenia kolejnych fotografii, na których widoczny był ten sam motyw, badacze nabrali przekonania, że przedstawiają one zwłoki polskiego żołnierza poległego w wartowni nr 5. Obrońca leży na brzuchu, jego prawa, zgięta w kolanie noga opiera się na gruzie, stopa bez buta w nienaturalny sposób skierowana jest w górę, głowę zaś przykrywa betonowy fragment budynku. Widoczne są także obrażenia, których doznał poległy – rozległe rany na wysokości łopatek, pleców i pośladków. Przy prawej ręce żołnierza zauważono cylindryczny przedmiot – najpewniej metalowy pojemnik na maskę przeciwgazową. To właśnie na tle poległego w wartowni nr 5 polskiego obrońcy fotografowali się niemieccy żołnierze.

Porównując informacje utrwalone na zdjęciach z odnalezionymi przez archeologów szczątkami poległych westerplatczyków, można postawić hipotezę, że sfotografowany żołnierz został pochowany w mogile oznaczonej w trakcie wykopalisk numerem 3. Wskazuje na to kontekst odnalezienia szczątków:

-brak prawego buta na stopie szkieletu – jedyny taki przypadek wśród odnalezionych szczątków;

-pojemnik od maski przeciwgazowej wz. 1924 RCS odnaleziony przy głowie poległego;

-charakter zaobserwowanych na szkielecie urazów – przebite odłamkami łopatki oraz kości miednicy, co odpowiada ranom zaobserwowanym na zdjęciach przedstawiających poległego żołnierza.

Można też ustalić prawdopodobną datę wykonania omawianych zdjęć. Wedle zapisów z dziennika kapelmistrza Williego Auricha z 10 września 1939 r. na teren Westerplatte udała się grupa marynarzy z okrętu „Schleswig-Holstein”. W trakcie zwiedzania pola bitwy dotarli oni w okolice zniszczonej wartowni nr 5. Widzieli tu ciała dwóch polskich żołnierzy i przygotowania do ich pochówku. Według relacji wewnątrz budynku znajdowały się zwłoki czterech Polaków, lecz zalegający gruz uniemożliwiał ich wydobycie. Wyciąganie ciał rozpoczęto zatem dopiero następnego dnia – 11 września. Być może to niemieccy marynarze z grupy Auricha wykonali omawiane fotografie, pozując przy zwłokach zabitego przeciwnika.

Kim był uwieczniony na zdjęciach poległy polski żołnierz, którego ciało bezpardonowo wrzucono 10 września 1939 r. do głębokiego dołu? Na dziś nie został zidentyfikowany. Mamy nadzieję, że prowadzone badania wkrótce pozwolą na przywrócenie tożsamości wszystkich poległych westerplatczyków, odkrytych w 2019 r. przez archeologów MIIWŚ.

W okresie od marca do czerwca br. Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku prowadziło VII już etap badań archeologicznych na Westerplatte. W trakcie badań ustalono dokładne położenie i stan zachowania wartowni nr 5. Podczas prac odsłonięto także ruiny willi oficerskiej – miejsca kwaterowania dowódcy Składnicy mjr. Henryka Sucharskiego oraz jego zastępcy kpt. Franciszka Dąbrowskiego. Tegoroczne prace poprzedzały budowę nowego cmentarza wojskowego Żołnierzy Wojska Polskiego na Westerplatte, zlokalizowanego w miejscu odnalezienia w 2019 r. mogił polskich żołnierzy. Koncepcja realizowanego cmentarza została wybrana w ramach międzynarodowego konkursu w grudniu 2020 r. Inwestycja ta stanowi pierwszy etap budowy Muzeum Westerplatte i Wojny 1939, realizowanej przez MIIWŚ. Uroczysty pochówek obrońców Westerplatte planowany jest na 1 września 2022 r. Realizacja kolejnych sezonów badań archeologicznych oraz budowa muzeum na półwyspie Westerplatte stały się możliwe dzięki połączeniu dwóch państwowych instytucji kultury: Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 z Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, funkcjonujących od 2017 r. pod dyrekcją dr. Karola Nawrockiego.

Adam Dziewanowski, Filip Kuczma, Wojciech Samól

Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku