Dziś 39. rocznica pacyfikacji katowickiej kopalni Wujek - największej tragedii stanu wojennego. 16 grudnia 1981 r. od milicyjnych kul zginęło tam dziewięciu protestujących górników, a kilkudziesięciu zostało rannych.

CZYTAJ TAKŻE: Nie wolno nam o tym zapomnieć! 39. lat temu wprowadzono stan wojenny. Komunistyczna junta chciała zabić marzenia Polaków

Była to największa tragedia stanu wojennego. Od milicyjnych kul zginęło dziewięciu protestujących górników, a kilkudziesięciu zostało rannych. Jak co roku, poza bliskimi i kolegami zabitych oraz związkowcami, górników upamiętnią przedstawiciele centralnych, regionalnych i lokalnych władz.

Skromniejsze obchody z powodu epidemii

W skromniejszej niż zwykle - z powodu epidemii - oprawie odbędą się dziś w Katowicach uroczystości upamiętniające 39. rocznicę pacyfikacji kopalni Wujek w 1981 r.

O godz. 9.30 premier Mateusz Morawiecki złoży kwiaty pod Pomnikiem poległych górników. Planowane jest jego wystąpienie. Premier weźmie także udział we mszy św. w katedrze Chrystusa Króla pod przewodnictwem metropolity katowickiego arcybiskupa Wiktora Skworca, która będzie centralnym punktem rocznicowych obchodów.

O godz. 11 w Katowicach zostanie przeprowadzony trening sprawności syren alarmowych wykorzystywanych w systemie ostrzegania i alarmowania ludności dla upamiętnienia ofiar tamtych wydarzeń.

Przy Pomniku-Krzyżu od dziewiątej rano do dziewiętnastej wartę honorową będą pełnić górnicy. O pełnych godzinach zapalone zostaną znicze, będące częścią konstrukcji pomnika. Przez cały dzień otwarty będzie pobliski kościół pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego, do którego można przyjść na chwilę indywidualnej modlitwy.

Jak poinformowali przedstawiciele Śląskiego Centrum Wolności i Solidarności, uczczenie pamięci ofiar pacyfikacji kopalni Wujek będzie w tym roku możliwe w świecie wirtualnym za sprawą nakładki profilowej „Wujek‘81. Pamiętamy!”, którą Centrum udostępniło na swoim facebookowym profilu. Inną formą upamiętnienia ofiar pacyfikacji sprzed 39 lat będzie „wirtualny” Bieg 9 Górników. Zgodnie z regulaminem tego wydarzenia, 9-kilometrowy bieg należy zrealizować indywidualnie do 16 grudnia, a każdy uczestnik samodzielnie decyduje o dacie, czasie i trasie biegu.

Największa tragedia stanu wojennego

Protest w kopalni Wujek rozpoczął się po wprowadzeniu stanu wojennego, na wieść o zatrzymaniu szefa zakładowej Solidarności Jana Ludwiczaka. W niedzielny poranek 13 grudnia, na prośbę górników, do kopalni przyszedł z pobliskiego kościoła ks. Henryk Bolczyk, który odprawił mszę w zakładzie. Po jej zakończeniu pracownicy rozeszli się do domów.

14 grudnia pierwsza zmiana rozpoczęła strajk, wysuwając postulaty zwolnienia z więzienia Ludwiczaka i innych działaczy „S” z całego kraju, respektowania Porozumienia Jastrzębskiego oraz niewyciągania konsekwencji wobec protestujących. Do strajku przyłączali się górnicy z dalszych zmian, którzy sformułowali kolejne postulaty - zniesienia stanu wojennego i przywrócenia działalności Solidarności. Na przywódcę strajku wybrano Stanisława Płatka, sekretarza komisji rewizyjnej „S” w zakładzie.

Negocjacje protestujących z władzami nie przyniosły rezultatu. Zawiązał się komitet strajkowy. W pierwszych dniach stanu wojennego na Śląsku zastrajkowało w sumie ok. 50 zakładów. 15 grudnia do strajkujących zaczęły dochodzić wieści, że milicja i wojsko spacyfikowały niektóre strajkujące zakłady, m.in. kopalnię Manifest Lipcowy w Jastrzębiu-Zdroju, gdzie milicjanci użyli broni palnej.

Górnicy z Wujka, nie wiedząc jeszcze wówczas, że strzelano do robotników w Manifeście, rozpoczęli przygotowania do obrony swojego zakładu. Bronią stały się łopaty, kilofy, łańcuchy, zaostrzone pręty, cegły i śruby. Następnego dnia kopalnię, gdzie strajkowało już ok. 3 tys. górników, otoczyły oddziały milicji, czołgi i wozy pancerne. Wokół zebrał się też tłum kobiet, młodzieży i dzieci. Do strajkujących poszli przedstawiciele wojska, by nakłonić ich do poddania się. Propozycja została odrzucona. Wtedy armatkami wodnymi, przy 16-stopniowym mrozie, zaatakowano ludzi otaczających zakład. Milicjanci obrzucili tłum gazami łzawiącymi i świecami dymnymi.

Przed godziną 11 czołgi sforsowały kopalniany mur, a uzbrojone oddziały ZOMO wkroczyły na teren zakładu. Górnicy byli ostrzeliwani środkami chemicznymi i polewani wodą. Stawiali opór. W czasie walki górnicy ujęli trzech milicjantów, a resztę pacyfikujących zmusili do wycofania. Po tym do akcji wprowadzony został pluton specjalny ZOMO, padły strzały.

Na miejscu zginęło sześciu górników, jeden umarł kilka godzin po operacji, dwóch kolejnych na początku stycznia 1982 r. Dla Józefa Czekalskiego, Krzysztofa Gizy, Ryszarda Gzika, Bogusława Kopczaka, Zenona Zająca, Zbigniewa Wilka, Andrzeja Pełki, Jan Stawisińskiego i Joachima Gnidy była to ostatnia szychta w życiu. Ponad 20 górników zostało rannych od kul. Nie jest znana liczba tych, którzy zostali lżej ranni, m.in. zatruci gazem łzawiącym.

Straty drugiej strony to 41 rannych, z których 10 wymagało leczenia w szpitalu. Po zakończeniu pacyfikacji doszło do rozmów przedstawicieli obu stron. Górnicy zwolnili ujętych trzech milicjantów, oddali broń i zakończyli strajk. Wkrótce potem służba bezpieczeństwa zatrzymała osiem osób, które oskarżono o organizowanie i kierowanie strajkiem w Wujku. W lutym 1982 r. czterej z nich otrzymali wyroki od 3 do 4 lat więzienia, czterej inni zostali uniewinnieni.

20 stycznia 1982 roku sterowane przez władze śledztwo w sprawie odpowiedzialności milicjantów za użycie broni palnej podczas pacyfikacji kopalni Wujek umorzono. Prokuratura Garnizonowa w Gliwicach uznała, że milicjanci działali w obronie koniecznej. Według ustaleń specjalnej komisji sejmowej, tzw. komisji Rokity, powołanej w 1990 r. do badania zbrodni okresu PRL, tamto śledztwo prowadzone było z naruszeniem prawa. Sprawę wznowiono po upadku komunizmu.

W czerwcu 2008 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach skazał prawomocnie b. dowódcę plutonu specjalnego Romualda C. na 6 lat więzienia, a 13 jego podwładnym wymierzył od 3,5 do 4 lat więzienia. To C. dał sygnał do otwarcia ognia - wynika z ustaleń procesu. Według sądu, w sposób niewątpliwy w toku procesu ustalić można było jedynie, że oskarżeni działali wspólnie oraz że w wyniku działań niektórych z nich, a za wiedzą pozostałych, śmierć ponieśli górnicy. Zmowa milczenia uniemożliwiła wskazanie, kto konkretnie strzelał i zabił lub ranił górników. Wniesione kasacje oddalił w 2009 r. Sąd Najwyższy - wyrok stał się ostateczny blisko 28 lat po tragedii.

Osobno był sądzony inny członek plutonu specjalnego Roman S., który przez lata mieszkał w Niemczech. W maju 2019 r. został zatrzymany w Chorwacji na podstawie Europejskiego Nakazu Aresztowana i wydany przez to państwo stronie polskiej. Rok temu Sąd Okręgowy w Katowicach skazał go na 3,5 roku więzienia. Sąd Apelacyjny w Katowicach kilka miesięcy później utrzymał ten wyrok w mocy. „Dobrze stało się, że po tylu latach, ale jednak, doczekaliśmy końca tego procesu i w jakiś sposób udało się uzyskać sprawiedliwość” – mówił przewodniczący składu orzekającego w SA sędzia Wiesław Kosowski.

W oddzielnym procesie, przed warszawskim sądem, odpowiadał gen. Czesław Kiszczak, oskarżony o przyczynienie się do śmierci górników z Wujka. Pierwszy jego proces ruszył w 1994 r. - w 1996 r. SO uniewinnił Kiszczaka. W 2004 r. skazał go na 2 lata więzienia w zawieszeniu. W 2008 r. sprawę umorzono z powodu przedawnienia. W 2011 r. ponownie Kiszczaka uniewinniono. Wszystkie wyroki uchylał potem Sąd Apelacyjny w Warszawie, który zwracał sprawy do SO. Kiszczak zmarł w listopadzie 2015 r.

CZYTAJ WIĘCEJ: Były zomowiec strzelał do górników „Wujka”. Teraz usłyszał zarzut w IPN: „Dopuścił się zbrodni komunistycznej”

kpc/PAP