Dlaczego prąd kosztuje właśnie tyle? Każdy ma wpływ na wysokość rachunków!

Transakcje między producentami i sprzedawcami odbywają się m.in. na Towarowej Giełdzie Energii (TGE) po określonych stawkach. I to one mają największy wpływ na wysokość cen energii sprzedawanej dalej do odbiorców końcowych.

Zgodnie z przyjętymi niedawno rozwiązaniami, w przyszłym roku ceny energii dla gospodarstw domowych będą do pewnego limitu zamrożone. Jednocześnie określono ceny maksymalne na energię sprzedawaną powyżej limitu dla gospodarstw domowych oraz odbiorców wrażliwych, a także samorządów oraz małych i średnich przedsiębiorstw. Oznacza to, że mechanizmy kształtujące ceny energii na rynku hurtowym będą miały ograniczony wpływ na wysokość rachunków dla tych grup odbiorców.

Co decyduje o cenach

O wysokości cen energii decydują mechanizmy precyzyjnie zapisane w polskim i europejskim prawie. Obejmują one głównych uczestników rynku: producentów energii, jej sprzedawców oraz odbiorców końcowych, czyli konsumentów.

Energia elektryczna poprzez sieci wysokiego, średniego i niskiego napięcia trafia bezpośrednio z elektrowni do odbiorców, czyli gospodarstw domowych, instytucji publicznych oraz firm. Formalnie jednak między producentem a konsumentem działa jeszcze pośrednik, którym jest sprzedawca energii. To firma, która kupuje energię elektryczną od producenta i sprzedaje ją odbiorcy końcowemu. Transakcje te odbywają się na giełdzie zwykle znacznie wcześniej, często na wiele miesięcy zanim sprzedawana energia elektryczna zostanie wyprodukowana i dostarczona.

Dotychczas mechanizmy rynkowe w mniejszym stopniu odnosiły się do energii sprzedawanej gospodarstwom domowym. Taryfy największych sprzedawców energii, PGE, Taurona, Enei i Energi, były zatwierdzane przez prezesa Urzędu Regulacji Energetyki (URE).

Dzięki nowym rozwiązaniom ustawowym mechanizmy rządzące rynkiem energii będą miały stosunkowo niewielki wpływ na ceny energii dla odbiorców końcowych. Pozostają jednak kluczowe dla takich uczestników rynku, jak producenci i sprzedawcy energii elektrycznej. To od cen energii na rynku będą zależały w dużej mierze przyszłe przychody, zyski i – co istotne dla przyszłości transformacji energetycznej - możliwości inwestycyjne spółek sektora energii

— mówi Angelina Bartosik, ekspert Polskiego Komitetu Energii Elektrycznej (PKEE).

Jak działają umowy spotowe i kontrakty terminowe

Zawierane na rynku surowców i energii elektrycznej umowy możemy podzielić na dwie grupy: umowy spotowe i kontrakty terminowe. Umowy spotowe zawierane są na sprzedaż „tu i teraz”. Po aktualnej cenie jedna ze stron kupuje określoną partię węgla, ropy, gazu, lub energii elektrycznej.

W przypadku energii elektrycznej transakcje spotowe zawierane są na tzw. rynkach dnia bieżącego i następnego, co oznacza, że dziś sprzedana energia elektryczna zmieni właściciela tego samego lub kolejnego dnia. Ceny energii elektrycznej na rynku spotowym mogą się wahać nawet o kilkadziesiąt procent w ciągu jednej doby, są zależne od aktualnego zapotrzebowania na energię elektryczną, produkcji z OZE, ale też wahań na rynku surowców i EU ETS.

Dlatego, by móc zaoferować odbiorcom końcowym stałe ceny prądu, sprzedawcy większość energii zabezpieczają kontraktami terminowymi. Rynek spot pełni w obrocie energią rolę uzupełniającą transakcje terminowe, umożliwiając dokupienie brakującej ilości prądu, zgodnie ze zmiennym, bieżącym zapotrzebowaniem na konkretny dzień.

Rok 2022 pokazał, jak istotne w branży energetycznej są kontrakty terminowe. Przy kilkusetprocentowych wahaniach cen surowców i kosztów produkcji energii, wcześniej zawarte kontrakty terminowe gwarantowały niezakłócone dostawy oraz sprzedaż energii elektrycznej do odbiorców końcowych – zarówno gospodarstw domowych, firm, jak i instytucji

— mówi Angelina Bartosik.

Na rynku terminowym energia jest kontraktowana z wyprzedzeniem – kilku lub kilkunastomiesięcznym, a czasem nawet dwuletnim. Wysokość kontraktów może się bardzo różnić i jest zależna od momentu ich zawarcia. W ubiegłym roku i na początku bieżącego, przy niższych cenach surowców na rynkach terminowych (jeszcze przed rozpoczęciem rosyjskiej inwazji na Ukrainę), ceny kontraktów terminowych na 2023 rok były znacznie niższe niż w sierpniu tego roku, czyli w momencie, gdy ceny gazu były rekordowe, a niepewność na rynkach największa. Działania rządu, w tym zmiana przez ministra klimatu tzw. rozporządzenia systemowego, a także zapowiedź innych zmian na rynku energii, w tym ograniczenia wzrostu jej cen dla odbiorców końcowych, uspokoiły rynek i doprowadziło do obecnego spadku cen.

W sierpniu tego roku, kiedy kontrakty terminowe na energię elektryczną były rekordowe, nie zostało zawartych wyjątkowo dużo transakcji. Przy najwyższej cenie, 29 sierpnia, wolumen transakcji wynosił tylko 7 MW  czyli zaledwie 0,14 proc. energii zakontraktowanej do tej pory na 2023 rok. Mimo chwilowego wzrostu modelowej marży brutto producentów, w rzeczywistości rekordowa wartość kontraktów terminowych miała stosunkowo niewielki wpływ na średnią cenę energii na 2023 r., która utrzymuje się na poziomie poniżej 1000 PLN/MWh i wynika z wysokich cen węgla, gazu i uprawnień do emisji CO2.

W sierpniu, przy najwyższych kontraktach terminowych, zostało zawartych bardzo niewiele transakcji. Dlatego analizując wzrost cen, warto brać pod uwagę średnią wartość kontraktów terminowych na energię elektryczną. Ta w przypadku kontraktów na 2023 rok wzrosła, ale tylko dwukrotnie. I choć wydaje się to dużo, to znacznie mniej od równoległych wzrostów cen surowców – węgla w portach ARA (Amsterdam, Rotterdam, Antwerpia – red.), węgla na rynku krajowym i gazu – a także uprawnień do emisji CO2

— podkreśla Angelina Bartosik.

Jej zdaniem nadużyciem jest twierdzenie, jakoby marża producentów energii wzrosła o 7000 proc. Dane te odnoszą się bowiem tylko do nielicznych, pojedynczych transakcji.

Angelina Bartosik wyjaśnia w tym kontekście, że modelowa marża brutto (CDS – Clean Dark Spread) to wskaźnik obliczany na podstawie wartości indeksów na rynku terminowym Towarowej Giełdy Energii, od którego odejmowane są cena węgla i cena uprawnień do emisji CO2. Wskaźnik ten odnosi się do całego rynku, a nie konkretnego producenta. Nie należy go mylić z zyskiem całej branży. Nie uwzględnia bowiem innych kosztów, w tym kosztu pracy, utrzymania urządzeń, ponoszonego ryzyka, a przede wszystkim inwestycji sektora.

W kontraktach terminowych producent „ustala” ze sprzedawcą energii, za jaką cenę i kiedy sprzeda mu określony wolumen (ilość) energii. Strony zawierają umowę poniekąd „w ciemno”, nie mając pełnej wiedzy, jakie będą warunki w momencie, kiedy energia ta będzie dostarczana do odbiorcy. Producent nie wie, jakie będą wtedy ceny surowca (gazu lub węgla) na rynku spotowym, ani jakie koszty uprawnień do emisji dwutlenku węgla. Sprzedawca energii, który kupuje ją od producenta, nie wie, jaka będzie wtedy cena energii na rynku spotowym. Może być wyraźnie niższa niż ta w kontrakcie terminowym lub znacznie wyższa. Każda ze stron transakcji wycenia więc liczne ryzyka, wynikające z trudnych do przewidzenia, zwłaszcza w sytuacji kryzysowej, licznych zmiennych, które wpływają na ostateczną cenę.

Obie strony zabezpieczają się zatem dążąc do zminimalizowania ryzyka. Producent energii, jeżeli korzysta z surowców z zewnętrznego źródła, kupuje wcześniej odpowiedni wolumen węgla lub gazu zawierając kontrakty terminowe z jego dostawcami. Jednocześnie z dużym wyprzedzeniem kupuje obowiązkowe dla wytwórców prądu i obecnie bardzo drogie uprawnienia do emisji dwutlenku węgla.

Z kolei sprzedawca energii również z wyprzedzeniem zawiera umowy na jej sprzedaż do odbiorców końcowych po określonej cenie. Zwykle odzwierciedla ona uśredniony koszt zakupu energii w kontraktach terminowych powiększony o niewielką marżę. Większość energii, która trafia do odbiorcy końcowego, wcześniej została zakupiona na kontraktach terminowych, a tylko część pochodzi z rynku spotowego.

Na wartość kontraktów terminowych na energię elektryczną największy wpływ mają kontrakty terminowe na surowce energetyczne, przede wszystkim węgiel i gaz, ale również skrajnie wysokie koszty zakupu unijnych uprawnień do emisji dwutlenku węgla. Rynek surowców i uprawnień do emisji jest główną przyczyną wahań wartości kontraktów terminowych na energię elektryczną. W przypadku kontraktów na 2023 rok wahania te sięgnęły nawet kilkuset procent. Nie oznacza to jednak, że aż tyle wzrosła cena energii elektrycznej, ani tym bardziej, że tyle wzrosły marże producentów

— mówi Angelina Bartosik.

Jak oszczędzać – ważne informacje

Choć ceny energii wynikają z regulacji prawnych i warunków makroekonomicznych, wysokość rachunków za energię elektryczną jest już zależna od nas. Większość pozycji na rachunku za prąd jest uzależniona od poziomu zużycia energii elektrycznej. Mądrze wybierając taryfę na prąd oraz rozsądnie korzystając z urządzeń elektrycznych możemy wpłynąć na wysokość rachunku, a w skrajnych przypadkach – mimo wzrostu cen – nawet płacić mniej.

Ważne informacje na temat wyboru taryfy oraz oszczędnego korzystania z domowych urządzeń elektrycznych, dzięki czemu nasze rachunki za prąd mogą być niższe, dostępne są na stronie internetowej kampanii edukacyjnej Polskiego Komitetu Energii Elektrycznej www.LiczySieEnergia.pl.

Oprac. RO