Prof. Kuklo: Historycy przeciw uproszczonemu obrazowi historii chłopów. Dziś wiadomo, że na polskiej wsi nie było wyzysku i walki klasowej

„Historycy nie zgadzają się z uproszczonym obrazem historii polskich chłopów. Snucie opowieści o chłopach eksploatowanych tak jak niewolnicy w USA lub koloniach południowoamerykańskich jest bezsensowne” – mówi PAP prof. Cezary Kuklo, historyk z Uniwersytetu w Białymstoku, kierownik projektu badań nad dziejami chłopów na ziemiach polskich.

16 listopada w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki Ministerstwa Edukacji i Nauki historykom z Uniwersytetu w Białymstoku przyznano grant na kilkuletnie badania dziejów polskich chłopów. Podstawą prac nad nową syntezą będą źródła historyczne. Kierownikiem projektu jest prof. Cezary Kuklo.

Przełamywanie „milczenia” chłopów

Polska Agencja Prasowa: W 1936 r. Maria Dąbrowska we wstępie do wydawanych przez Ludwika Krzywickiego „Pamiętników chłopów” napisała, że przemawia w nich do czytelników „wielki nieznany”. Kiedy historiografia rozpoczęła przełamywanie „milczenia” chłopów, największej niegdyś warstwy polskiego społeczeństwa?

Prof. Cezary Kuklo: Ten proces rozpoczął się po II wojnie światowej. Mamy do czynienia z pewnego rodzaju paradoksem. Wiele badań dotyczących dziejów chłopów podjęto w okresie najgłębszej stalinizacji polskiej nauki. Podczas Pierwszej Konferencji Metodologicznej Historyków Polskich w Otwocku na przełomie 1951 i 1952 r. uczeni sowieccy wymusili na swoich polskich „kolegach” podjęcie badań nad sytuacją na wsi polskiej. Wytyczonym przez nich celem miało być znalezienie wyzysku klasowego. Służyć temu miała słynna kwerenda wiejska, w trakcie której polscy historycy zasiedli w archiwach i przewertowali dziesiątki ksiąg sądowych. Mój mistrz prof. Andrzej Wyczański mówił, że był to najlepszy okres dla polskich historyków, bo dzięki tym kwerendom mogli dodatkowo zarobić. Co równie ważne, wynik tej kwerendy był jednoznaczny: walki klasowej nie znaleziono. Rezultaty tej kwerendy do dziś zalegają w magazynach Archiwum Głównego Akt Dawnych. Podejmowano też liczne badania dotyczące funkcjonowania folwarków szlacheckich.

Podsumowaniem tych badań z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych była trzytomowa „Historia chłopów polskich” pod redakcją prof. Stefana Inglota. Oddają one stan wiedzy na drugą połowę lat sześćdziesiątych. W latach osiemdziesiątych pojawiła się ciekawa próba powrotu do tych badań, podjęta w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk. Ówcześni badacze mieli świadomość braków poprzedniej syntezy. W 1987 r. ukazał się nawet tom mający w założeniu inaugurować całą, aż siedmiotomową, serię zatytułowaną „Chłopi w społeczeństwie polskim” pod redakcją prof. Czesława Madajczyka. Był nim tom pióra prof. Karola Modzelewskiego „Chłopi w monarchii wczesnopiastowskiej”. Potem zapanowała cisza.

Na podstawie jakich źródeł można badać dzieje chłopów w odległych epokach, takich jak średniowiecze i wczesna nowożytność?

Bardzo ważnym źródłem są wspomniane już księgi sądowe wiejskie, zachowane dla Małopolski, pogranicza polsko-ruskiego, Wielkopolski, Mazowsza, a także księgi dla okręgu Mierzei i Szkarpawy, których chłopi podlegali sądowi i administracji Gdańska, będącego właścicielem tych terenów. Najstarsze z nich pochodzą z XV wieku. Gromada wiejska i reprezentujący ją sąd ławniczy rejestrowała w tych księgach nie tylko sprawy sporne, ale również sprawy niesporne, większość ważniejszych transakcji. Księgi te pełniły funkcję notariatu. Jesteśmy więc w stanie zrekonstruować zarówno przebieg spraw kryminalnych, rodzinnych, jak i życie codzienne chłopów – sprzedaż gruntów, ruchomości, sprawy spadkowe, np. podziały ojcowizny. To bardzo ważne i dobre źródło do poznania życia społecznego.

Przykładem ich wykorzystania jest praca „Przemoc i honor w życiu społecznym wsi na Mierzei Wiślanej w XVI–XVII wieku” Jaśminy Korczak-Siedleckiej. Do tej pory wiedzieliśmy na temat tego obszaru obyczajowości chłopów bardzo niewiele. Te badania znacząco poszerzyły naszą wiedzę o honorze chłopskim, definiują, czym był i w jaki sposób walczono o jego zapewnienie. W tej samej epoce pojawiają się instruktaże magnackie definiujące, jak powinna przebiegać codzienna praca chłopów i wykonywanie przez nich narzuconych obowiązków. Anna Paulina z Sapiehów Jabłonowska, pani na Kocku i Siemiatyczach, w końcu XVIII w. przygotowała osiem tomów „Ustaw powszechnych dla dóbr moich rządców”, w których regulowała nie tylko sprawy gospodarcze, ale i społeczne, jak np. pracę akuszerek wiejskich i ich kształcenie.

Wiele światła na dzieje wsi rzucają też lustracje dóbr królewskich znane od drugiej polowy XVI w., nie mówiąc już o inwentarzach majątkowych powstałych w dużej własności prywatnej szlacheckiej i kościelnej. Dowiadujemy się z nich wiele na temat zaludnienia wsi, zajęć i obowiązków chłopów. Ważne dla historyków są również kościelne księgi metrykalne ślubów, chrztów i pogrzebów. Do tej pory były one wykorzystywane głównie do badań genealogicznych, ale przecież ich uważna obserwacja pozwala choćby na zaobserwowanie doboru terytorialnego małżonków oraz związków pomiędzy przedstawicielami różnych warstw społeczności wiejskiej. Księgi chrztów pozwalają na zaobserwowania mód imienniczych, postaw prokreacyjnych chłopów, doboru rodziców chrzestnych, np. czy w tej roli występowali wśród nich przedstawiciele szlachty. Źródeł i ich rodzajów jest więc bardzo wiele, choć oczywiście najmniej dla średniowiecza.

Warto również wymienić źródła pisane pochodzące z miast. Nie możemy ulegać nieprawdziwemu obrazowi chłopa, który był przywiązany do ziemi. Analiza źródeł przynosi często zaskakujące rezultaty, takie jak zawarte w książce Mateusza Wyżgi „Homo movens. Mobilność chłopów w mikroregionie krakowskim w XVI–XVIII wieku”. Podstawą tej pracy były księgi miejskie, w których udokumentowane jest m.in. zdobywanie przez chłopów wykształcenia rzemieślniczego, a także istnienie sieci migracyjnych, pozwalających na przyciąganie chłopów do miast.

Odkłamać obraz wsi i chłopów

Dlaczego zatem przez niemal cztery dekady nie powstała żadna wielka synteza ukazująca życie chłopów?

Dzisiaj pisanie wielkiej syntezy najczęściej przekracza możliwości jednego badacza. Specjalizacja jest dziś bardzo wyraźna i stale postępuje. Wydaje się więc, że syntezy powinny być przygotowywane przez zespoły badawcze. Sądzę, że zabrakło takich inicjatyw m.in. z powodu zejścia na drugi plan badań historii gospodarczej. To sprawiło, że nie ma opracowań dotyczących dziejów chłopów na Kresach dawnej Rzeczypospolitej. Na szczęście dostęp do części archiwów, m.in. litewskich, jest dziś nieograniczony.

Nie pojawiały się nowe prace historyków, ale wiele było książek publicystów historycznych stawiających niezwykle daleko idące tezy, przedstawiające chłopów jako bezwolną, ciemiężoną masę. Pozycja chłopów w Rzeczypospolitej była porównywana do pozycji niewolników w Ameryce. Skąd wziął się ten obraz odbiegający od rzeczywistości wyłaniającej się ze źródeł i z ich opracowań?

To raczej pytanie do autorów tych książek. Nie będę ukrywał, że w zespole, który udało się zbudować, nie zgadzamy się z kreśloną przez nich jednostronną wizją. Oczywiście nie ma społeczeństw, w których nie dochodzi do głębokich konfliktów. Dawne społeczeństwa charakteryzowały się także zróżnicowaniem pozycji prawnej różnych warstw społecznych. Sytuacja prawna szlachty bardzo różniła się od sytuacji chłopów, ale snucie opowieści o chłopach eksploatowanych tak jak niewolnicy w USA lub koloniach południowoamerykańskich jest bezsensowne. Mógłbym wymienić wiele krytycznych recenzji tych publikacji.

Najbardziej smuci mnie, że autorzy tych popularnych książek znają podstawowe ustalenia historyków, ale tylko częściowo. W 1978 r. na łamach „Kwartalnika Historycznego” ukazał się artykuł prof. Andrzeja Wyczańskiego „Czy chłopu było źle w Polsce XVI wieku?”. Na zawarte w tytule pytanie autor odpowiedział, że nie było źle: chłop miał całkiem przyzwoite gospodarstwo, do odrabiania pańszczyzny wysyłał raczej najemną siłę roboczą, miał kontakt z miastem, umiał sprzedawać i liczyć, a nawet poddzierżawiał grunty folwarczne. W bibliografii jednej z tych książek znajduje się ten artykuł, ale autor w żaden sposób nie odnosi się do ustaleń prof. Wyczańskiego. To tak, jakbyśmy dziś pisali dzieje współczesnych rodzin w Polsce wyłącznie na podstawie akt sądu rodzinnego, z których siłą rzeczy wyłoni się maksymalnie krzywy obraz. Taka narracja byłaby poczytna, ale miałaby niewiele wspólnego z prawdą.

Oczywiście nie należy iść w stronę przeciwną i nie zauważać konfliktów pomiędzy szlachtą a chłopami. Historycy mają obowiązek pokazywania także tych elementów rzeczywistości społecznej, ale przedstawianie chłopa jako igraszki w rękach szlachcica lub magnata jest absurdalne również ze względów społecznych. Chłopi decydowali o swoich związkach rodzinnych, małżeństwa były kalkulowane, także od strony ekonomicznej, również szlachcie zależało, aby chłopom się wiodło, wszak to ich parobkowie częściej i rzadziej oni sami wychodzili odrabiać pańszczyznę. Często udzielali chłopom pomocy w postaci różnych zapomóg, m.in. ziarna na zasiew. Nie można zatem wykrzywiać obrazu historii. Musimy więc doprowadzić do powstania bardziej obiektywnego obrazu historii społeczeństwa chłopskiego.

Kiedy więc możemy się spodziewać pierwszych rezultatów rozpoczynającego się programu badań?

Projekt zakłada trzyletnie prace. W gronie liczącym 21 osób z kilku uniwersytetów chcemy się spotkać już na początku lutego, aby przedyskutować problemy uznawane za kluczowe, godne już teraz umieszczenia w przyszłej syntezie, oraz te, które wymagają szczególnego wysiłku badawczego. Po półtora roku chcielibyśmy urządzić kolokwium, podczas którego chcielibyśmy przedstawić historykom pierwsze efekty prac. Podsumowaniem trzyletnich prac będzie potężny tom, który ukaże się pewnie za cztery lata. Zależy nam na włączeniu do tego tomu także efektów prowadzonych wcześniej badań uczestników projektu. Problemów godnych poruszenia w tym tomie jest mnóstwo. Myślę, że przed upływem wspomnianych wcześniej czterech lat będą ukazywać się prace cząstkowe. Sądzę, że pierwsze rezultaty będzie można poznać już za mniej niż rok, w trakcie XXI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Białymstoku, który odbędzie się pod hasłem „Człowiek twórcą historii”.

CZYTAJ TAKŻE: Lewicowi autorzy porzucili opowieści o wyzysku chłopów - aż do teraz. Dlaczego temat znów stał się modny?

PAP/rdm