Do piętnastej edycji Literackiej Nagrody im. Józefa Mackiewicza (LNiJM) nominowano dwanaście książek. Są to pozycje o szerokim spektrum tematycznym, zróżnicowane formalnie, niejednokrotnie też wymykające się ścisłej kwalifikacji gatunkowej, wszystkie jednak wyraźnie zwrócone ku problematyce historycznej.

Apetyt na historię

I mówimy tu o historii pojmowanej jako ogólnoświatowy proces, którego istotną częścią pozostają zbiorowe losy Polaków, zarówno te przedwczorajsze („Turniej cieni” Elżbiety Cherezińskiej), jak i nowsze, na styku ledwie minionego wczoraj oraz współczesności (m.in. „Mała zagłada” Anny Janko, „Afazja polska” Przemysława Dakowicza, „Konfidenci” Bagieńskiego, Cenckiewicza i  Woyciechowskiego), aż po próby uchwycenia ogólniejszej mechaniki dziejowych przemian („Lobby żydowskie w Polsce” Mariana Miszalskiego czy „Kto się boi prawdy? Walka z cywilizacją chrześcijańską w Polsce” Barbary Stanisławczyk).

W stawce znalazły aż cztery wydawnictwa z Warszawy (Edition Spotkania, Fronda, Sic!, 3SMedia) i po jednym z Poznania (Zysk i S-ka), Krakowa (Wydawnictwo Literackie), Lublina (Polihymnia) oraz Kęt (Marek Derewiecki). Jednak zdecydowanym przodownikiem i zwycięzcą w kategorii „wydawca” okazała się w tym roku poznańska oficyna Zysk i S-ka, która w finałowej dwunastce uplasowała aż cztery tytuły wydawanych przez siebie autorów (Cherezińska, Gociek, Siedlecka, Semka). Natomiast warszawskie wydawnictwo Sic! mogło się poszczycić dwiema książkami: biografią Iwana Bunina „W lodach Prowansji”, pióra Renaty Lis, wyróżnionej przed kilku laty za „Rękę Flauberta”, oraz wspomnianym wyżej tomem szkiców Dakowicza, stanowiącym ważną próbę odtwarzania niszczonej przez dekady komunizmu oraz postkomunizmu prawdziwej świadomości historycznej Polaków.

Odejścia, pożegnania, zmiany

Mackiewiczowska nagroda wystartowała w roku 2002, ale jej jury objęło swym spojrzeniem całą produkcję wydawniczą od roku 2000 włącznie, dlatego zasadnie można powiedzieć, że Józef Mackiewicz patronuje polskim dokonaniom literackim XXI stulecia. W lipcu roku 2016 zmarł Włodzimierz Odojewski, który od samego początku był w jury nagrody. Miesiąc wcześniej przegrał z chorobą Włodzimierz „Włodek” Kuliński ze Sztokholmu, fundator jednego z wyróżnień.

11 listopada, przed ogłoszeniem werdyktu, uczestnicy tradycyjnego posiedzenia w dniu Święta Niepodległości pożegnali Obu Zmarłych minutą milczenia. Następnie Stanisław Michalkiewicz, sekretarz kapituły, powiadomił zebranych o jej rozszerzeniu. Do grona jurorów, którym po śmierci Marka Nowakowskiego przewodniczy krytyk i eseista Tomasz Burek, dokooptowano prof. dr. hab. Krzysztofa Dybciaka, UKSW, oraz prozaika Wacława Holewińskiego, dwukrotnego już (wyróżnienie i nagroda główna) laureata LNiJM. Zmiany zaszły również w dwuosobowym gronie fundatorów, które opuścił niedawno Zbigniew Zarywski. Obok Jana Michała Małka, z Kalifornii, zasiada w nim teraz Dorota Boetcher, z Gdyni, dzięki czemu nagroda może trwać nadal w dotychczasowym kształcie.

Konformista – współczesny wzorzec krytyka

Laureatką jednego z dwóch tegorocznych wyróżnień, została prof. Dorota Heck, z Uniwersytetu Wrocławskiego, specjalizująca się w literaturze polskiej XX wieku. Jej „mała wielka książeczka” to zbiór ponad dwudziestu tekstów krytycznych, pisanych z pozycji tak niemodnych i niezależnych, że autorka miała kłopoty z ich drukiem w czasopismach. Część tych szkiców została opublikowana jedynie w sieci, i to pod pseudonimem Maria Tarczyńska.

Już tytuł zbioru nazwanego „Recenzje bez cenzury” jest bardzo Mackiewiczowską deklaracją pisania bez presji zewnętrznej, pisania wolnego, niepodległego

— orzekł prof. Maciej Urbanowski, UJ, któremu w piątkowy wieczór głosu użyczył sekretarz Stanisław Michalkiewicz, odczytując laudację za nieobecnego uczonego z Krakowa.

W swych literackich afektach Dorota Heck kieruje się własnym gustem: krytycznie ocenia dominujący dziś w krytyce literackiej immoralizm, podkreśla znaczenie prawdy.

Pośrednim dowodem, że poglądy inne niż obowiązujący w kręgach uniwersyteckich postmodernistyczny i „poprawnościowy” paradygmat wcale niełatwo upowszechnić, może być choćby fakt, że książkę literaturoznawczyni z Wrocławia wydało… lubelskie wydawnictwo muzyczne Polihymnia.

Podstawowym problemem pozostaje dziś niezależność ocen w krytyce literackiej. Niewykluczone, że taka niezależność jest postrzegana jako śmieszność albo wręcz jako brak profesjonalizmu

— ubolewała nad sytuacją wyróżniona autorka.

Emocje pokolenia rozstrzelanych

Drugie wyróżnienie przypadło w udziale Piotrowi Semce za książkę „My, reakcja. Historia emocji antykomunistów w latach 1944-1956”.

W ocenie Mackiewiczowskiego jury, to obszerne, wymagające benedyktyńskiej cierpliwości opracowanie wypełnia istotną lukę w naszej historycznej narracji i jest przypomnieniem całego pokolenia Polaków, które sam autor nazwał pokoleniem rozstrzelanym.

„My, reakcja” to opis losów i emocji rozbitków z Atlantydy, którzy nie mieli żadnego dobrego wyboru. Może właśnie stąd bierze się deklarowana postawa polemiczna Piotra Semki wobec historycznych rewizjonistów, którzy się ostatnio w polskiej historiografii pojawili

— konkludował Rafał Ziemkiewicz.

Dziękując za wyróżnienie, autor powiedział, że jego ulubioną książką w dorobku Mackiewicza jest „Nie trzeba głośno mówić”. Semka podkreślił znaczącą rolę, jaką odgrywa zapis emocji jej bohaterów, złapanych w tryby historii, i wskazał na tę powieść jako inspirację czy warsztatową podpowiedź przy konstruowaniu własnego opracowania.

Zdarzyło mi się być przez parę lat fotoreporterem, dlatego często patrzę na zjawiska historyczne obrazami

— mówił Semka.

Ludzie, po których przejechał się walec PRL-u nie mają zdjęć, tak jak nie mają ich Żydzi eliminowani po roku 1933 z oficjalnej przestrzeni życia w Niemczech. Natomiast los uśmiechnął się do ostatnich wolnych Polaków, tych z leśnych oddziałów, którzy może w przeczuciu rychłej zagłady często robili sobie zdjęcia. Te fotografie wpadły potem w ręce UB, ale przechowały się w archiwach, dzięki czemu Żołnierze Wyklęci mają dziś dla młodego pokolenia właśnie ich twarze.

Książka miała być hołdem dla pokolenia moich rodziców

— dodał jeszcze Piotr Semka, wzruszony wspomnieniem poczucia bezsilności tych wszystkich, którzy w czterech ścianach swych mieszkań mogli najwyżej polemizować z ekranem telewizora.

Czytaj dalej na następnej stronie