Umarł wielki artysta Andrzej Wajda. Nie zawsze miał rację, ale bez niego kultura narodowa byłaby uboższa

Umarł twórca wielki. Którego dziś jedni będą brali na sztandary jako ikonę opozycji przeciwstawiając na siłę nie tylko rządowi, ale i całemu obozowi prawicy, a drudzy wyklinali z pozycji prawicowych.

Ale którego trzon polskiego społeczeństwa, łącznie z bardzo wieloma prawicowcami i antykomunistami zaakceptował już przed laty i – widzę to po dzisiejszych głosach w sieci – do dziś w lwiej części kocha. Nie za jego mądrzejsze czy głupsze wypowiedzi, nie za decyzje polityczne, a za filmy. Po prostu.

Tych którzy wypominają mu socrealistyczne początki, spytam, czy równie wnikliwie badają biografie i twórczość bliższych sobie artystów (praktycznie niemal wszystkich w odpowiednim wieku, nasuwa mi się na myśl Jarosław Rymkiewicz). Tym, którzy chłoszczą go za „układność wobec peerelowskiej władzy”, odpowiem, że nie chciałbym polskiej kultury bez „Ziemi obiecanej”, „Panien z wilka” czy „Wesela” – wielkiego powrotu do narodowych mitów i emocji w apogeum Gierkowskiej normalności.

Tym, którzy twierdzą, że zawsze płynął z prądem, odeślę do swoich własnych doświadczeń. W roku 1977 jako uczeń ósmej klasy podstawówki stałem w wielkiej kolejce do kina Śląsk, gdzie wyświetlano „Człowieka z marmuru”, specjalnie ograniczony do małej liczbie kin i bardzo krótkiego czasu wyświetlania. Oglądaliśmy to jako owoc zakazany. To była prefiguracja solidarnościowego buntu, prorocza i szlachetna. I doskonale to wszystko zrozumieliśmy, łącznie z aluzjami do trójmiejskiej masakry w Grudniu 70.

A czy ktoś zrozumie, co czułem w roku 1981 jako licealista, kiedy razem z kolegą na wakacjach w Zakopanem trafiliśmy do miejscowego kina na „Człowieka z żelaza”? To jeden z niewielu przypadków, kiedy na zwykłym seansie, a nie żadnej premierze, widzowie klaskali po zakończeniu. Czuliśmy się wreszcie, my osiemnastolatkowie, członkami narodowej wspólnoty. Jeśli Wajda płacił za takie emocje kompromisami i ustępstwami, to myślę, że po stokroć było warto.

Nie był twórcą tylko politycznym czy historycznym. Dotknął chyba wszystkich rodzajów kina, co łączy symboliczno-religijny film „Piłat i inni” z politycznym traktatem „Danton”? Zajmował się wnętrzem i dylematami jednostek – od „Niewinnych czarodziejów” po niedocenianą „Pannę Nikt”. Malował zbiorowości mniejsze i większe. Grał na emocjach i odwoływał się do rozumu.

Pozostawił po sobie wspaniałe studia konkretnych momentów historycznych – jak w „Bez znieczulenia”. Ale też niektóre momenty sam wyprzedzał. Jak w „Człowieku z marmuru”, ale też choćby w ostatnim odcinku erudycyjnego serialu „Z biegiem lat z biegiem dni”. To wspaniała opowieść o Krakowie na przestrzeni kilku epok, opowieść o rodzinie, o literaturze, o miłości, wszystkim, ale ten ostatni odcinek z wymarszem Pierwszej Kadrowej pojawił się na kilka miesięcy przed Sierpniem 80.

Po 1989 stracił status narodowego proroka, choć nadal robił filmy ważne i wirtuozerskie – „Pan Tadeusz” czy „Katyń” to pierwsze nasuwające się przykłady. Zarazem drażnił swoją dominacją nad światem filmowym. Dokonał też moim zdaniem błędnego wyboru politycznego. Jako autor „Ziemi obiecanej” i „Człowieka z marmuru” mógł być własnością wszystkich Polaków. Wdał się w ostry spór jako jedna ze stron, stąd też ataki na niego. Popełnił też filmowe błędy („Wałęsa”). Ale pozostał wielki, nawet w swoich błędach.

Jego filmy, także te dawne, budzą dziś czasem ostre kontrowersje ideową czy historyczną wymową („Kanał”, „Lotna”, „Popiół i diament”). Chociaż i tym filmom trudno odmówić warsztatowej doskonałości. Miał ogromny talent do prowadzenia aktorów. Garściami czerpał z polskiej tradycji, z historii, literatury.

O czym mniej ludzi pamięta był też ważnym twórcą teatralnym, autorem perfekcyjnych inscenizacji. Na tle dzisiejszego jałowego eksperymentatorstwa jego teatr był teatrem o czymś. Ten teatr był również wielką manifestacją przywiązania do narodowych, kulturowych kodów. Jego telewizyjna, częściowo śpiewana „Noc listopadowa” Stanisława Wyspiańskiego zapierała dech w piersiach. To też jedna z zapowiedzi powstania polskiego narodu.

Mam świadomość kontrowersyjności jego rozmaitych wyborów i wypowiedzi. Na pełen bilans przyjdzie czas za kilka dni. Powiem szczerze: boję się rozgrywek nad jego otwartym jeszcze grobem. Bijatyki jego zacietrzewionych politycznie sympatyków (pierwsza relacja TVN-owskich Faktów pełna była politycznych wycieczek) i nieprzejednanych wrogów może być, choć nie musi, gorszącym widowiskiem. Pozostaną filmy. Przetrwają.