To jest książka o erozji systemu komunistycznego pod wpływem wolnościowych dążeń jego poddanych, którzy postawili być choć trochę obywatelami.

Owa erozja systemu jest pokazana w Polsce, a dokładnie w Krakowie, na przykładzie działania Niezależnego Zrzeszenia Studentów w okresie legalnego istnienia „Solidarności”. Ale dziś wiemy, że to rozkładowe działanie miało pewien wpływ na cały blok sowiecki w Europie. To oczywiste, że głównym taranem rozbijającym system była „Solidarność”, NZS działało w jej cieniu, ale poczynało sobie całkiem śmiało.

Nie bez znaczenia był fakt, że krakowski NZS był kontynuacją Studenckiego Komitetu Solidarności – niewielkiego, ale wpływowego niezależnego ośrodka studenckiej opozycji, działającego w Krakowie w latach 1977-1980. Istnieje wyraźne personalne i ideowe iunctim między SKS-em a NZS-em. I ono nadało nowej organizacji studenckiej (masowej, w przeciwieństwie do SKS-u, który był organizacją kadrową) charakter bardziej antykomunistyczny, niż to było w przypadku „Solidarności”. NZS – na przykład – nie przyjmowało w swoje szeregi członków prokomunistycznego Socjalistycznego Związku Studentów Polskich. Inaczej niż „Solidarność”, która była „ekumeniczna” i przyjęła ok. miliona członków PZPR.

Przez pryzmat tych dokumentów widzimy dynamikę zmiany społecznej w Polsce: radykalizację polityczną i zarazem rosnące poczucie, że dojdzie do czołowego zderzenia tych – jak mawiał wtedy Jacek Kuroń – pociągów jadących po tych samych torach, ale w przeciwnym kierunku. W obliczu tych nastrojów NZS jawiło się jako siła radykalna, nie licząca na ugodę z komunistami. To skazywało je na niejaką izolację od najważniejszych nurtów opozycji (szczególnie od uczelnianych organizacji „Solidarności”, w których stanowisko ugodowe było znacznie silniejsze).

Tę część historii zamknął stan wojenny. Ale podziały z jesieni 1981 roku w pewien sposób powtórzyły się w roku 1989.

Niezależne Zrzeszenie Studentów w Krakowie 1980-1990. Wybór dokumentów, tom I 1980-1981, redakcja tomu: Henryk Głębocki i Marcin Kasprzycki, Instytut Pamięci Narodowej, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2014.