75 lat temu - 18 września 1939 roku - Witkacy, autor „Nienasycenia”, „Szewców” i setek obrazów, jeden z największych indywidualistów 20-lecia międzywojennego popełnił samobójstwo w małej kresowej wiosce. Miejsce jego pochówku pozostaje nieznane.

19 marca 1939 roku Witkacy pisał do przyjaciela, niemieckiego filozofa Hansa Corneliusa:

Moje nerwy już są stargane i czuję starość. Życie miałem za bardzo intensywne i nigdy się nie oszczędzałem. Muszę to teraz odpokutować (…) Katastrofa światowa przybliża się coraz bardziej. Czy się po niej jeszcze odnajdziemy - jest wątpliwe.

Myśli samobójcze Witkacy miał od bardzo dawna, na pewno od samobójczej śmierci narzeczonej Jadwigi Janczewskiej w 1914 roku. W ostatnich latach zmartwień dostarczała mu kochanka - Czesława Oknińska - Korzeniowska, raz po raz zrywająca ich, trwający od roku 1929, związek.

I to właśnie w jej towarzystwie Witkacy opuścił Warszawę we wtorek 5 września 1939 roku. Wcześniej stawił się przed komisją poborową i wyraził chęć wstąpienia do wojska w randze szeregowca, uznano jednak, że 53-letni artysta jest za stary. Uciekali przed wojskami hitlerowskimi na wschód i 14 września dotarli do wsi Jeziory na Polesiu, gdzie zatrzymali się u przyjaciela Witkacego, z czasów, gdy służył w elitarnym pułku carskiej lejbgwardii - Walentego Ziemiańskiego.

Około południa 17 września radio podało wiadomość o wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie polskie. Oknińska opowiadała Mieczysławowi Choynowskiemu, że Witkacy zareagował na tę wiadomość stwierdzeniem „to koniec”. Autor „Nienasycenia” przystąpił do palenia dokumentów, wciąż mówiąc o „okropnościach rewolucji bolszewickiej”, którą 1918 roku widział w Petersburgu na własne oczy**. Oknińska próbowała tłumaczyć, że „teraz jest co innego, że to nie rewolucja. Odpowiedział, że ona nic nie wie, że nie przeżyła tego, co on, nie powinna więc zabierać głosu. Wyobrażał sobie bolszewików strasznie - że będą bić i katować

— opowiadała Choynowskiemu.

W nocy zapadła decyzja, że razem popełnią samobójstwo.

18 września oboje wstali wcześnie. Witkacy powiedział: „To dziś”. Oknińska przypomniała mu, żeby się ogolił, co zrobił, ale, tak zawsze dokładny, nie sprzątnął tym razem przyborów toaletowych. Potem poszli na długi spacer, w trakcie którego Witkacy miał powiedzieć:

Ja nie mogę, nie mogę czekać ostatniej chwili

— muszę jeszcze teraz, póki jest Polska. I trzeba spokojnie, z honorem.

Znaleźli wreszcie piękny, olbrzymi dąb.

Pod nim Witkacy rozpuścił w garnuszku z wodą tabletki luminalu, co wypiła Czesława, on zaś zażył pastylki efedryny na pobudzenie krążenia krwi. Oknińska zasypiając, widziała jeszcze, że Witkacy podcina sobie żyletką żyły, najpierw na przegubach rąk, potem na nogach, ale ponieważ krew nie płynęła, przeciął sobie też tętnicę na szyi. Czesławę po pewnym czasie zbudziły torsje, potem znowu straciła przytomność. Znaleźli ich wysłany przez ojca na poszukiwanie przyjaciela gimnazjalista Włodzimierz Ziemlański i miejscowi chłopi.

Ciało Witkacego leżało zakrwawione u stóp dębu, Oknińska leżała nieco dalej, nieprzytomna, ale żywa. Pogrzeb autora „Jedynego wyjścia” odbył się nazajutrz, 19 września 1939 r. na małym prawosławnym cmentarzyku nad jeziorem. Czesława nie mogła uczestniczyć w ceremonii, ale, gdy przyszła do siebie, poszła na grób, a opuszczając Jeziory 24 września, poleciła miejscowemu kowalowi, aby na krzyżu postawionym na mogile Witkacego umieścił miedzianą tabliczkę z jego imionami i nazwiskiem oraz datą urodzin i śmierci.

Oknińska powróciła do Warszawy i zdała relację z tego, co się wydarzyło, przyjacielowi Witkacego - Mieczysławowi Choynowskiemu, który w 1985 roku opublikował ją w paryskiej „Kulturze”. Okupację spędziła w Warszawie, po powstaniu warszawskim przeszła przez obozy Ravensbrueck i Mauthausen. Po wojnie pracowała w Instytucie Wydawniczym PAX, zmarła w grudniu 1975 roku, a niedługo przed śmiercią spisała swe wspomnienia z roku 1939.

Już w 1946 roku zawiązał się komitet, który zamierzał pochować Witkacego na Pęksowym Brzyzku, starym cmentarzu w Zakopanem, gdzie są groby jego rodziców. Nie udało się do tego doprowadzić z powodów politycznych. W połowie lat 70. podobne starania podjął Włodzimierz Ziemiański, któremu ojciec zlecił to na łożu śmierci, ale jego starania spotykały się z milczeniem albo odmową.

Ekshumacja, do której doszło w 1988 była rezultatem porozumienia generała Jaruzelskiego i Gorbaczowa, w myśl, którego miano sprowadzić do Polski szczątki Witkacego, króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz część zbiorów Ossolineum. Ekshumację w obecności polskich i ukraińskich urzędników przeprowadzono 11 kwietnia 1988 roku. Gdy zaczęto kopać natrafiono na zwłoki niemowlęcia, potem na szkielet w dość dobrym stanie. Profesor antropologii z Kijowa stwierdziła, co zostało odnotowane w protokole, że są to „szczątki szkieletu nieboszczyka płci męskiej, rasy europejskiej około 54-55 lat”. Zwłoki włożono do trumien cynowej i dębowej, a następnie opieczętowano.

Sukces ekshumacji obchodzono w Równem podczas kolacji, w której uczestniczył Maciej Witkiewicz - krewny Witkacego. Przekazano mu przedmioty znalezione w grobie - kilka białych guzików, pasek i pierścionek, a także kilkanaście zdjęć wykonanych podczas ekshumacji. Maciej Witkiewicz szybko zauważył, że czaszka na fotografiach ma dobrze zachowane zęby, choć wiadomo, że od połowy lat 30. Witkacy używał sztucznej szczęki. Poinformował urzędników o swoich wątpliwościach, ale nie chcieli go słuchać. Z ich punktu widzenia ważniejszy od faktów był domniemany sukces peerelowskich dyplomatów.

14 kwietnia 1988 roku odbył się w Zakopanem wspaniały pogrzeb, na który przyjechało kilkaset osób z całej Polski. Mszę odprawił ksiądz Tischner. Trumnę złożono w grobie matki Witkacego. Już podczas pogrzebu plotkowano, że zamiast Witkacego pochowano kogoś innego. Niedługo napisał o tym Tomasz Burzyński we wrocławskim tygodniku „Sprawy i Ludzie”.

W wolnej Polsce postanowiono sprawę wyjaśnić. Minister kultury Kazimierz Dejmek powołał kolejną komisję ds. pochówku Witkacego z udziałem antropologów i witkacologów. Gdy 26 listopada 1994 roku w zakopiańskim prosektorium otwarto trumnę, naukowcy stwierdzili, że znajdują się w niej zwłoki kobiety w wieku 25-30 lat o wzroście około 164 cm, być może zmarłej w połogu, co tłumaczyłoby, dlaczego podczas ekshumacji najpierw odkopano zwłoki niemowlęcia. Maciej Witkiewicz zadecydował, że ciało nieznanej kobiety może pozostać w rodzinnym grobie. Komisja uznała też, że nie powinno się prowadzić w Jeziorach dalszych poszukiwań szczątków Witkacego, uznając, że miejsce jego spoczynku ma wymowę symboliczną.

Wydarzenia z roku 1988 wywołały falę fantastycznych plotek. Wedle jednej trumna ze zwłokami Witkacego została we wrześniu 1939 roku potajemnie nocą sprowadzona do Biblioteki Ossolineum we Lwowie i w niej ukryta. Druga mówi, że Witkacemu udało się wtedy przedostać do Rumunii, a stamtąd do Australii, gdzie oczekiwał na niego jego przyjaciel Bronisław Malinowski. Wątpliwości podsycał fakt, że w latach 50. zaczęły napływać do ludzi kartki pocztowe pisane przez Witkacego. Przyjaciele artysty twierdzą jednak, że miał on zwyczaj pisać kartki do znajomych i polecać ich doręczenie po kilku, lub nawet kilkunastu latach.

O tym, jakie jeszcze tajemnice zakopiańskiego ekscentryka czekają na wydobycie na światło dzienne będą debatować naukowcy w Słupsku, podczas międzynarodowej konferencji w dniach 17-20 września zorganizowanej z okazji 75 rocznicy śmierci Witkacego.

W 2015 roku przypadają dwie rocznice: 130-ta urodzin Witkacego i setna rocznica śmierci jego ojca - Stanisława Witkiewicza. Muzeum Tatrzańskie zabiega o to, aby przyszły rok był rokiem Witkiewiczów.

bzm/PAP