Ta książka* pokazuje posturę intelektualną Oskara Haleckiego i jej znaczenie nie tylko dla zawodowych historyków, ale w ogóle dla polskiej inteligencji XX wieku.

Omawiany tu drugi tom tej pracy (pierwszy został wydany w 2012 r.) zawiera m. in. artykuł Marka Kornata na temat stanowiska Haleckiego w sporze o znaczenie specyfiki ustrojowej Rzeczypospolitej szlacheckiej dla upadku państwa pod koniec XVIII wieku i dla jego odbudowy na początku wieku XX** .

Kornat rekonstruuje szczegółowo myśl historyczną Haleckiego poczynając od lat I wojny światowej, poprzez okres międzywojenny, kiedy powstało największe jego dzieło „Dzieje Unii Jagiellońskiej”, a kończąc na pracach napisanych po wojnie na emigracji.

Oskar Halecki wdał się jako młody całkiem historyk w spór ze „szkołą krakowską”, wedle której upadek I Rzeczypospolitej był w głównej mierze rezultatem jej strukturalnych sprzeczności. Ta linia polskiej historiografii osłabła w momencie odradzania się państwa polskiego w wyniku I wojny światowej, a wtedy właśnie zaczynała się wielka kariera Haleckiego.

Dlaczego wtedy właśnie wyczerpały się siły witalne „szkoły krakowskiej? Kornat:

Wyzwolenie sprawiło, że przede wszystkim pojęcie „zadawnionej winy” narodu zdawało się tracić siłę przekonywania. Skoro bowiem naród polski zdołał – korzystając z geopolitycznej koniunktury – odzyskać byt państwowy, a w przełomowych dniach lata 1920 r. o własnych siłach obronić odzyskane państwo, to dowiódł, że z losem swoim nie tylko się nie pogodził, ale też osiągnął postępy w sferze moralnej. Odrodzenie państwa skłaniało do szukania w przeszłości takich kart własnej historii, które stałyby się drogowskazem dla pokolenia tworzącego nową Polskę.

Początek kariery naukowej Haleckiego przypada właśnie na lata odbudowy Polski po ponad stuletniej niewoli i wpisuje się w ten klimat intelektualny. Halecki w swoich pracach kładzie akcent na wolnościowy charakter ustroju I Rzeczypospolitej, który był siłą przyciągającą dla elit litewskich i ruskich. Marek Kornat zwraca jednak uwagę na inny aspekt myśli Haleckiego: misję cywilizacyjną Polski na Wschodzie, cytując jego słowa z wykładu zatytułowanego „Ekspansja i tolerancja” z 1918 roku. Halecki powiedział wtedy:

Polska wyjątkowe w Europie zdobycze wolnościowe swej rycerskiej braci zaniosła, pergaminami przywilejów utwierdzone, tarczami herbowymi zdobne, wśród liczne rzesze bojarstwa, uginające się pod ciężarem powinności służebnych i ograniczeń osobistych praw – przed Krewem, podnoszące śmiało swój głos równy i wolny w sejmie walnym obojga narodów – po Lublinie.

Jak napisano, Oskar Halecki jako młody historyk wpisywał się ze swoimi poglądami w pewną, zrozumiałą w warunkach świeżo odzyskanej niepodległości, modę intelektualną. Ale – i to jest ciekawsze - autor „Dziejów Unii Jagiellońskiej” trwał przy tych poglądach również wtedy, gdy dziejowa zawierucha znowu odebrała Polakom suwerenne państwo, gdy zatem znowu powstały obiektywne przesłanki do pokazywania wad I Rzeczypospolitej. No bo skoro II Rzeczpospolita okazała się państwem kruchym, to może coś takiego jest w samych Polakach, a co da się wyśledzić w ich historii, co sprawia, że oni się do budowania solidnej państwowości niezbyt nadają? Otóż nie, Halecki nie był tego zdania.

A jaka jest opinia Kornata? Trudno to jednoznacznie orzec na podstawie tego tekstu, w każdym razie Autor nie odmawiając żadnej ze stron tego sporu historycznego jakichś racji, powiada, że poglądy Oskara Haleckiego należałoby „przemyśleć na nowo i poszukać w nich inspiracji na dziś, a przede wszystkim na jutro”.

---

*Oskar Halecki i jego wizja Europy, praca zbiorowa pod redakcją Małgorzaty Dąbrowskiej, Instytut Pamięci Narodowej – Uniwersytet Łódzki, Warszawa – Łódź 2014, t.2.

**Marek Kornat, „Pesymizm” czy „optymizm”? Oskar Halecki a spór o wartość dziejowej spuścizny przedrozbiorowej Rzeczypospolitej w historiografii polskiej.