Wywózka kilkudziesięciu tysięcy Ślązaków od stycznia do kwietnia 1945 roku do obozów pracy przymusowej w Związku Sowieckim po wkroczeniu Armii Czerwonej, została słusznie nazwana Tragedią Górnośląską.

Rok 1945 to czas aktów terroru wobec mieszkańców Górnego Śląska - aresztowań, internowania, egzekucji i wywózek do łagrów. Szacuje się, że wywieziono około 50-60 tys. osób, a nie jak w niektórych publikacjach podawano liczbę trzykrotnie większą.

16 grudnia 1944 r. Stalin nakazał, aby „wszyscy zdolni do pracy Niemcy w wieku od 17 do 45 lat w przypadku mężczyzn i 18 do 30 lat w przypadku kobiet, którzy znajdują się na wyzwolonych przez Armię Czerwoną terenach, zostali zmobilizowani i internowani, celem wysłania do pracy z ZSRS

O tym, kto podlega deportacji i jak cała operacja ma wyglądać, przesądził rozkaz NKWD nr 0061 zawierający dyrektywy mobilizacji wszystkich mężczyzn zdolnych do pracy fizycznej i posługiwania się bronią w wieku od 17 do 50 lat. W ramach tej akcji od lutego do kwietnia 1945 r. w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym oraz Prusach Wschodnich Sowieci zatrzymali 77 tys. 741 osób, głównie tych, których od wcielenia do Wehrmachtu wyreklamowała kopalnia lub fabryka pracująca na potrzeby wojska. Fachowcy ci byli bardzo cenną zdobyczą - mieli zastąpić w gospodarce radzieckiej ludzi, którzy zginęli na wojnie.

Akcję nadzorował Beria, a jego podwładni nie bawili się w odróżnianie, czy ktoś jest Niemcem czy Ślązakiem. Sytuacja społeczno-polityczna na Górnym Śląsku okazała się problemem.

Ten obszar przed wybuchem II wojny światowej był rejonem pogranicznym, podzielonym pomiędzy II Rzeczpospolitą (województwo śląskie) oraz Rzeszę Niemiecką (rejencja opolska). I po obu stronach granicy mieszkały osoby deklarujące się jako Polacy lub Niemcy. Po wybuchu wojny sytuacja narodowościowa skomplikowała się wskutek wprowadzenia Niemieckiej Listy Narodowościowej (Deutsche Volksliste, czyli DVL). W ten sposób Górnośłązacy z tych terenów otrzymali w różnej formie obywatelstwo niemieckie. DVL Wprowadzała w życie przekonania włodarzy Trzeciej Rzeszy, że obszar ten w okresie dwudziestolecia międzywojennego został jedynie „częściowo spolonizowany” i można było tamtejszych Górnoślązaków „odzyskać dla niemczyzny”. Do jesieni 1943 r. z terenu przedwojennej polskiej części Górnego Śląska na DVL wpisano 1,29 mln osób, co stanowiło 90 proc. ogółu tamtejszych mieszkańców. Zdecydowana większość, bo ponad 70 procent otrzymała III grupę DVL (obywatelstwo niemieckie „na odwołanie”)

– pisze dr Dariusz Węgrzyn z IPN w Katowicach. Najwięcej osób zsyłano do obozów pracy na Ukrainie (obwody dniepropietrowski, kirowogradzki, odeski, staliński [doniecki] i woroszyłowgradzki) i Syberii (obwody: irkucki, kemerowski, nowosybirski) oraz w Kazachstanie (obwody: aktiubiński i karagandzki). Deportowanych wywożono także do Rosji, Turkmenii, Gruzji i na Białoruś. Najdalej na wschód położone były łagry na Kamczatce. Obozy, do których trafili Górnośłązacy należały do olbrzymiej sieci łagrów GUPWI (Głównego Zarządu ds. Jeńców Wojennych i Internowanych).

Jednym z deportowanych był Paweł Steller, artysta związany z Katowicami, który przez 20 miesięcy przebywał w obozie na Syberii. Wykonał tam 2 tysiące niewielkich portretów współwięźniów jako zapłatę za dodatkowe porcje chleba. Dzięki temu przeżył i wrócił do domu w listopadzie 1946 roku.

Wiele transportów przyjeżdżało do miejsc, gdzie prawie nic nie było gotowe. Do baraków obozowych nie wstawiono prycz. Jeszcze latem 1945 r. dla dużej części przymusowych robotników zatrudnionych w Donbasie brakowało ubrań roboczych, butów i bielizny. Szwankowało zaopatrzenie w żywność, a miskę do jedzenia często musiała zastąpić z trudem zdobywana pusta puszka. Kto wyrabiał normę, dostawał 400 g chleba dziennie, a kto nie wyrabiał, a mało kto wyrobił, dostawał tylko 100 g. Do tego był solony śledź, najpierw cały, potem połowa, a w końcu jeden śledź na cztery osoby, ale nie zawsze. I kubek wody.

Z powodu braku środków czystości w wielu obozach wybuchały epidemie tyfusu i innych chorób brudnych rąk. Opieka medyczna okazywała się fikcją. Każdego ranka dyżurni wynosili z baraku trupy i grzebali w płytkich mogiłach za drutami, a kiedy ziemia zamarzała na kamień, tylko przysypywali zwłoki.

Część z wywiezionych zginęła w obozach lub po powrocie do kraju. W jednym tylko okręgu woroszyłowgradzkim (obecnie Ługańsk przy granicy rosyjsko-ukraińskiej) spośród 40 tys. osób zatrudnionych w tamtejszych kopalniach do połowy sierpnia 1945 r. zmarła co dziesiąta, ale w niektórych batalionach roboczych odsetek zgonów w pierwszych miesiącach sięgał nawet od 30 do 50 proc.

Ostatni z wywiezionych Ślązaków wracali do domów jeszcze w latach 50. XX wieku. Polskie władze nie zawsze domagały się powrotu wszystkich wywiezionych. Starano się przede wszystkim o osoby uznawane za Polaków, nieraz pomijano np. skompromitowanych wcześniejszą współpracą z organizacjami nazistowskimi. Istniała też najpewniej trudna do oszacowania grupa wywiezionych, która nie pojawiła się na polskich listach.

Sytuacja rodzin deportowanych, pozbawionych jedynych żywicieli stawała się dramatyczna, a kobiety, które uzyskały wiadomość o śmierci męża, mogły mówić o szczęściu, bo wtedy, mogły wystarać się o formalny akt zgonu i na tej podstawie dostać rentę. Bywało jednak i tak, że zaraz po stracie męża podlegały eksmisji z należącego do kopalni mieszkania, bo skoro górnik opuścił miejsce pracy, to rodzinie już nic się nie należy.

W IPN od kilku lat powstaje imienna lista zatrzymanych, a potem deportowanych do obozów. Lista liczy obecnie prawie 30 tys. zweryfikowanych nazwisk. Tragedia Górnośląska do 1989 r. była ze względów politycznych tematem tabu. Dopiero później temat wywózek mieszkańców regionu pojawił się oficjalnie w przestrzeni publicznej, był tematem wielu artykułów i relacji.

Od lat w woj. śląskim i opolskim trwają publiczne dyskusje dotyczące tej problematyki, jednocześnie IPN stara się docierać do nowych źródeł informacji na ten temat. Ostatnio ukazała się publikacja pt. „Wywózka. Deportacja mieszkańców Górnego Śląska do obozów pracy przymusowej w Związku Sowieckim w 1945 roku”. Autorami artykułów zamieszczonych w publikacji są polscy i niemieccy badacze.

Dotychczasowe dane nie są też wystarczające, by wiarygodnie szacować liczbę śmiertelnych ofiar Tragedii Górnośląskiej. Część deportowanych wracała ze Wschodu, część z Zachodu (poprzez sowiecki obóz nr 69 we Frankfurcie nad Odrą), część nie wróciła też na teren Górnego Śląska, osiedlając się gdzie indziej. Śledztwo IPN, które miało ustalić odpowiedzialnych za deportację zostało umorzone. Dlaczego? Otóż całą winą należy obciążyć członków Państwowego Komitetu Obrony ZSRR, jednak wszyscy oni już nie żyją.

Publikacja to pokłosie międzynarodowej konferencji „Internowania – deportacje – produktywizacja. Mieszkańcy Górnego Śląska w systemie obozowym GUPWI NKWD 1945–1956”, zorganizowanej w marcu 2013 r.

Tomasz Szymborski

„Wywózka. Deportacja mieszkańców Górnego Śląska do obozów pracy przymusowej w Związku Sowieckim (1945 r.). Faktografia - konteksty - pamięć” pod redakcją Sebastiana Rosenbauma i Dariusza Węgrzyna. Wydana przez katowicki oddział IPN, Urząd Miasta Radzionków oraz Muzeum w Gliwicach.