24 września 2013 zainaugurowano kolejny cykl edukacji historycznej przygotowany przez Stowarzyszenie Polska Jest Najważniejsza pt. "Epokowe dokonania Polaków". Pierwszy wykład z tego cyklu, poświęcony Unii Lubelskiej wygłosił prof. Edward Opaliński.

Prof. Opaliński rozpoczął prelekcję od stwierdzenia, że 1 lipca 1569 zawarto wiekopomną Unię Polsko-Litewską w Lublinie, ale droga do tego nie była ani prosta ani łatwa.

W latach 1385-1569 dochodziło między Polską a Litwą do zbliżeń ale także do rozbieżności, a momentami nawet wrogości. Pierwszy związek zawarto w 1385 roku w Krewie – zasadniczym powodem tego zbliżenia była agresywna polityka zakonu krzyżackiego, zagrażająca zarówno Królestwu Polskiemu, jak i Wielkiemu Księstwu Litewskiemu.

W tej sytuacji panowie krakowscy zaofiarowali rękę króla Polski Jadwigi władcy Litwy Jagielle. Dlaczego Jagiełło się zgodził? Zyskiwał koronę Polską, pozostając na Litwie władcą dziedzicznym. Tak naprawdę był tam właścicielem państwa – wszystkich i wszystkiego w nim. Dobrze ilustruje to np. wydany w 1387 przez Władysława Jagiełłę przywilej, na podstawie którego panowie i bojarzy litewscy mogli, od tej pory, zawierać związki małżeńskie bez zgody władcy.

Mimo oczywistych korzyści związek ten miał swoich oponentów, głównie na Litwie. Ustanowiony wielkorządcą na Litwie Witold dość szybko stanął na czele opozycji i zaczął prowadzić własną politykę, w szczególności wobec Zakonowi Krzyżackiego.

Tak było do 1401 r. kiedy to zawarta została pierwsza właściwa unia polsko-litewska w Wilnie. Zawarto ją z powodu osłabienia pozycji, tak Witolda (klęska nad Worsklą), jak i Władysława (po śmierci Jadwigi był jedynie dożywotnim władcą Polski). Witold został dożywotnim władcą Litwy z Władysławem jako zwierzchnikiem. Po śmierci Witolda władza miała wrócić do Władysława. Obydwaj władcy mieli współpracować przeciwko wspólnym wrogom. Efektem tej unii było zwycięstwo pod Grunwaldem.

Zawarta w 1413 Unia w Horodle zacieśniała związki między Polską i Litwą, z tym że po śmierci Witolda Litwa miała nie utracić odrębności. Na początku XV w. w aktach unijnych po stronie litewskiej pojawia się stopniowo czynnik społeczny. Po stronie polskiej występował on od początku (umowę w Krewie podpisywali panowie polscy i Jagiełłą). Dodatkowo 50 rodów litewskich otrzymało herby polskie oraz związane z nimi przywileje (na początku XV w. jeszcze nie duże, ale znacznie różniące się od dotychczasowego prawa-zwyczaju litewskiego), przez co zyskiwali znacznie większe prawa niż
reszta panów i bojarów litewskich. Jednak trzeba zaznaczyć, że w wojnach 1414 i 1422 Litwa nie brała udziału, a nawet zachowywała względem Zakonu życzliwą neutralność (np. w 1422 r. wspomagała Zakon żywnością).

Pod koniec lat dwudziestych Witold prawie zlikwidował unię, starając się o koronę królewską z rąk cesarza Zygmunta Luksemburskiego. Nie doszło to do skutku, ponieważ w 1430 r. poselstwo cesarskie wiozące koronę zostało zaaresztowane w Wielkopolsce przez wojewodę Sędziwoja Ostroroga.

Po śmierci Witolda tron wielkoksiążęcy na Litwie powierzony został Świdrygielle, ale ten prowadził równie nieprzyjazną politykę, w związku z czym Władysław dokonał zamachu stanu i powierzył rządy Zygmuntowi Kiejstutowiczowi. Za jego panowania ustanowiono 5 aktów prawnych zwanych uniami, głownie dotyczyły one wojen z Zakonem.

Po śmierci Jagiełły, za rządów Władysława Warneńczyka zawarto kolejne akty unijne które zacieśniły współpracę - w latach 1437, 1438, 1439 i 1440. W 1440 po otruciu Zygmunta Kiejstutowicza bojarzy litewscy wybrali na Wielkiego Księcia 13-letniego Kazimierza Jagiellończyka. Władysław Warneńczyk nie uznał tej uzurpacji i w latach 1440-1447 stosunki dyplomatyczne między Polską i Litwą były wrogie.

Od 1447 do 1492, za rządów Kazimierza Jagiellończyka zaistniała rzeczywista unia personalna. Król nie dążył jednak do zacieśniania związków między dwoma państwami, bo mogłoby to osłabić jego znaczenie (prawa dziedziczne do tronu litewskiego). Np. wojnę 13-letnią Korona musiała prowadzić sama. Z tym że na tym związku zyskiwała szlachta litewska ponieważ 1447 r. na Litwę rozciągnięto przywilej neminem captivabimus nisi iure dictum (w Polsce 1430-1433).

W 1492 r. w Polsce rządy objął Jan Olbracht, a na Litwie Aleksander. W tym okresie Litwa utraciła dużą część swoich posiadłości na wschodzie, a Polska poniosła klęskę w lasach bukowińskich. W związku z tym bracia zawarli porozumienie i doszło do Unii Wileńskiej 1499 r., zapewniała ona równoprawność obu państw, sojusz przeciw wspólnym wrogom. Polska i Litwa miały się także informować o wyborze swoich władców.

W 1501 zmarł Jan Olbracht i na króla Polski został wybrany Aleksander. Powstała w ten sposób unia realna Polski i Litwy. Na podstawie unii mielnickiej senatorowie Polski i senatorowie Litwy mieli obierać króla Polski i Wielkiego Księcia Litwy. Po koronacji król nie zamierzał tego realizować i dzięki wsparciu szlachty w 1504 r. w Piotrkowie uchwalono prawa o incompatibilitas (zakaz łączenia dygnitarstw) i dobrach królewskich. Następnie w 1505 r. sejm w Radomiu uchwalił konstytucję Nihil novi sine communi consensu.

Do momentu zawarcia Unii Lubelskiej wspólnymi władcami Polski i Litwy byli: Aleksander, Zygmunt Stary i Zygmunt August. W dalszym ciągu unia ta nie angażowała po równo obu państw. Np. podczas wojen Litwy z państwem moskiewskim, Polska pomagała Litwie (np. odbicie Homla). Natomiast podczas wojen Królestwa Polskiego z Zakonem Krzyżackim i Mołdawią, Litwini nam nie pomagali. Następowało natomiast zbliżenie kulturalne w obu państwach oraz zbliżenie ich systemów prawnych…

Więcej wiadomości, i oczywiście rozszerzenie tego co wyżej w zapisie filmowym z wykładu: