Poniżej przedstawiamy jeden z wielu artykułów z miesięcznika "Na poważnie", pisma o Polsce, historii i kulturze pod redakcją profesora Jana Żaryna. To pismo ma jeden cel - bronić prawdy o polskiej historii, bronić godności narodu, pokazywać piękno naszej kultury, tradycji i religii. Warto je wspierać.

Można to zrobić poprzez zakup miesięcznika w naszym sklepie internetowym i poprzez poznanie wydawcy - Stowarzyszenie Edukacji Medialnej i Społecznej imienia Jana Liszewskiego, które przyjmuje także wpłaty na swoją działalność statutową.

***

Ilona Lewandowska

Za ratowanie ginących

Od czasu odzyskania przez Litwę niepodległości, każdego roku we wrześniu, w dzień pamięci ofiar Holokaustu, prezydent Litwy odznacza ludzi, którzy w czasie wojny narażali własne życie ratując Żydów. Mimo, że minęło tak wiele lat, nadal można znaleźć tych, których bohaterstwo nie zostało jeszcze zauważone. Wielu zostaje wyróżnionych pośmiertnie, a odznaczenie odbierają ich najbliżsi krewni.

Krzyż za Ratowanie Ginących (lit. Žūvančiųjų gelbėjimo kryžius) to litewskie odznaczenie państwowe ustanowione w 1930 i przyznawane osobom ratującym życie innych. Zostało zlikwidowane po zajęciu Litwy przez ZSRR w 1940 r., a odnowione w niemal identycznej formie po odzyskaniu niepodległości przez Litwę w 1991 r.

Jest to złoty krzyż grecki, emaliowany na czerwono, na którym znajduje się wyobrażenie białego gołębia w locie, trzymającego w dziobie gałązkę laurową. Poniżej znajdują się litery SOS. Na rewersie krzyża zamiast gołębia i liter SOS znajduje się tam okrągły medalion z litewską Pogonią na tle z czerwonej emalii. Dookoła napis ŽŪVANČIŲJŲ GELBĖTOJUI (Ratownikowi ginących) na tle z czarnej emalii.

Krzyż może być nadawany zarówno obywatelom litewskim i obcokrajowcom za ratowanie życia innych z narażeniem własnego na terytorium Litwy lub za ratowanie życia obywateli litewskich poza granicami Litwy. Odznaczenie może być przyznawane wielokrotnie, a nowe nadanie oznacza się trójlistną gwiazdką umieszczaną na wstążce krzyża i na baretce. Do 1940 odznaczenie to otrzymały jedynie 44 osoby, a przez ostatnie 20 lat aż 1145 osób za bohaterstwo w ratowaniu Żydów w czasie II wojny światowej.

Zbieraniem i publikowaniem informacji o osobach niosących pomoc Żydom zajmuje się Państwowe Żydowskie Muzeum Gaona w Wilnie (Valstybinis Vilniaus Gaono žydų muziejus). Ono też kieruje do Kancelarii Prezydenta Republiki Litewskiej prośbę o przyznanie konkretnej osobie Krzyża za Ratowanie Ginących. Informacja o odznaczeniu przesyłana jest następnie do Instytutu Yad Vashem. Muzeum dysponuje relacjami o 1386 osobach ratujących Żydów w czasie wojny na terenie obecnej Litwy. Na litewskiej liście Sprawiedliwych wśród Narodów Świata są 824 nazwiska, pozostałe osoby 526 osób zostało odznaczonych przez litewskie władze, mimo, że nie są uhonorowani przez Instytut Yad Vashem. Wśród odznaczonych są przedstawiciele wszystkich narodowości zamieszkujących obecną Litwę. Większość z nich to Litwini, jednak wśród osób umieszczonych przez Muzeum Gaona na wirtualnej ścianie pamięci jest też 99 Polaków. Zostali oni odznaczeni przez litewskie władze, jako bohaterzy Litwy, ratujący nie tylko Żydów ale też i dobre imię kraju. Jak widać, mieli w tym przypadku nieco więcej szczęścia niż ich rodacy w Polsce, którym wogóle nie wypada mówić o tym, że okazywali pomoc Żydom, jeśli nie otrzymali medalu Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.

Co ciekawe litewski Krzyż za Ratowanie Ginących miał w dwudziestoleciu międzywojennym swój polski odpowiednik. Był to Medal za Ratowanie Ginących, odznaczenie cywilne ustanowione przez Prezydenta RP w 1928 r. Medal nadawano obywatelom polskim oraz cudzoziemcom, którzy na obszarze Polski lub przy ratowaniu polskich obywateli za granicą, nieśli innym ratunek narażając własne życie. Medal nadawał Minister Spraw Wewnętrznych, który mógł przekazać uprawnienia wojewodom i Komisarzowi Rządu Warszawy. Podobnie jak litewskie odznaczenie, medal ten mógł być nadany tej samej osobie wielokrotnie, a kolejne nadania oznaczano przez umieszczenie na wstążce medalu pięcioramiennej, brązowej gwiazdki. Po II wojnie światowej nie został zatwierdzony przez władze PRL ani RP.

Kilka słów o tych, których nazwisk nie znajdziemy na polskiej liście Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata

Adolfina, Henryk, Władysław i Izabela Rauba, Jadwiga i Jan Rynkiewicz, Józef i Helena Gadlewscy, Aleksander i Weronika Gulbinowicz, Józef Czajkowski i jego żona, Ignacy i Janina Liutkowicze, Justyn Masewicz i jego żona, Jan Stankiewicz i jego żona to Polacy mieszkający w czasie wojny na wsiach w rejonie wiłkomirskim na Litwie. Nie wiemy o nich nic, poza tym, że dzięki ich pomocy udało się przeżyć wojnę Taibie Weinstain, Frumie Weinstain-Aronas i Basi Katz.

Pewnej nocy, mając poczucie ciągle narastającego zagrożenia, kobiety opuściły rodzinne miasteczko, Giedrojcie mając nadzieję, że uda im się ukryć na wsi. Walka o życie nie była łatwa- ciągłe przeszukiwania wsi organizowane przez litewską policję, sprawiały, że co kilka dni musiały zmieniać kryjówkę. Dlatego tak wielu trzeba było Sprawiedliwych, aby ocalić ich życie. Dzięki nim przeżyły wojnę i w 1970 r. wyjechały do Izraela. Ich dobroczyńcy w 1983 r. zostali uznani za Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata. Ich nazwiska znajdują się na litewskiej liście

O. Gdowski Andrzej, karmelita bosy, w czasie wojny był proboszczem parafii ostrobramskiej. Pewnego wieczoru do jego drzwi zadzwonił Herman Adler, Żyd, który uciekł z getta i całkowicie bezradny szukał pomocy w Ostrej Bramie. O. Andrzej znalazł dla niego pokój w klasztorze, jednak Herman Adler chciał wyprowadzić z getta także swoją żonę, śpiewaczkę operową, Anitę Distler. Za pośrednictwem o. Andrzeja znaleźli oni mieszkanie u Antona Schmida, proboszcz dostarczył im też dokumenty, które dostał od rodzin swoich zmarłych i pochowanych potajemnie, parafian. W 1942 r. Schmid został aresztowany przez gestapo. Adlerom udało się uciec znów do o. Andrzeja. Karmelita dał im adresy swoich przyjaciół w Warszawie i potrzebne dokumenty. Ucieczka przez Polskę i Węgry zakończyła się dopiero w Szwajcarii. Herman Adler opisał swoją drogę do wolności w książce „Ostra Brama” wydanej w 1945 r. w Zurychu.

O. Andrzej w marcu 1942 r. wraz z innymi karmelitami z Wilna został uwięziony w więzieniu na Łukiszkach a następnie przewieziony do obozu pracy w Poniewieżyku koło Kowna. W sierpniu 1944 r. wrócił do zdewastowanego klasztoru ostrobramskiego i do swoich obowiązków proboszcza. Pozostał w Wilnie aż do śmierci, która nastąpiła 16 marca 1948 r. Został odznaczony pośmiertnie przez Prezydenta Litwy Valdasa Adamkusa Krzyżem za Ratowanie Ginących15 września 2006 r.

Rodzina Kuźmińskich zamieszkiwała duże gospodarstwo we wsi Czterdzieści Tatarów, niedaleko Ponar. Tuż za domem zaczynał się wielki las, do pracy w którym Niemcy przywieźli pewnego dnia Żydów z wileńskiego getta. Żydzi zamieszkali w domu i pomieszczeniach gospodarczych Kuźmińskich. Początkowo pomoc małżeństwa, Wiktorii i Aleksandra, polegała na dostarczaniu do getta jedzenia czy przewożeniu listów wraz z transportem drewna. Wkrótce jednak Niemcy zabrali robotników, a przed rodziną pojawiło się nowe wyzwanie – uciekinierzy z Ponar szukali u nich ratunku. Rodzina zorganizowała kryjówkę w lesie. Dzieci (Apolonia, Stanisław, Bronisław, Antoni, Leonard i Edmund) nosiły do lasu jedzenie. Wiązało się to z ogromnym ryzykiem – dom wielokrotnie był przeszukiwany. Aleksander w czasie takiej rewizji raz został dotkliwie pobity, Wiktorii, wraz z dziećmi udało się uciec. Starszy brat, Stanisław przeprowadzał Żydów do partyzantów, do Puszczy Rudnickiej. Pomogli wielu ludziom: między innymi pani Lewin z dwojgiem dzieci, braciom Drojaki, lekarzowi Wolsonowi i jego siostrze, rodzinie Ickij. Powojenne losy rodziny Kuźmińskich także okazały się trudne – jako kułacy zostali zesłani na Syberię, skąd wrócili w 1954 r. W 2003 r. zostali odznaczeni Krzyżem za Ratowanie Ginących przez prezydenta Rolandasa Paksasa.